ხალხურ ქორეოგრაფიაში არსებული უძველესი საცეკვაო სანახაობებიდან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი და საყურადღებოა მისნური საცეკვაო რიტუალები, როგორც სინკრეტული ხელოვნების თვალსაჩინო მაგალითი და საცეკვაო რეპერტუარის სახეობრივი განვითარების ერთ-ერთი მთავარი საწყისი. იგი ცივილიზაციის გარიჟრაჟზე იღებს სათავეს და XIX-XX საუკუნეების მკვლევრებსა და ეთნოგრაფებს კვლავაც ხვდება ხალხურ ყოფაში. უძველესი საცეკვაო სანახაობები უწყვეტად ვითარდებოდა ქართულ ყოფიერებაში და საუკუნეების განმავლობაში თავისთავად იმკვდრებდა ადგილს.

ქართული მისნური საცეკვაო რიტუალები საკმაოდ მრავალფეროვანი სიუჟეტებით ხასიათდებიან. საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში გვხვდება როგორც საკულტო მსახურების სახით, ასევე სოციალურ სივრცეშიც. საკულტო მსახურებაში გავრცელებული იყო ხატის მონა ქალების მისნობა-ქადაგობა, სოციალურ სივრცეში კი, ბავშვის ავადმყოფობის, თუ მიცვალებულის სულის მოსახსენებელი საცეკვაო რიტუალები, ასევე უამინდობასთან დაკავშირებული თუ სხვადასხვა სახის საწესჩვეულებო ქმედებანი. ერთი სიტყვით, უძველესი საზოგადოებრივი ცნობიერების ყველა ასპექტი გარემოცულია უამრავი ღვთაებითა და მათთან დაკავშირებული სარიტუალო ქმედებებით. აღნიშნული ქმედებები ზოგადქართული რელიგიურ-კულტურული მოვლენაა.

ქართულმა კულტურამ, ისევე, როგორც მსოფლიოს სხვა დანარჩენმა უძველესმა ცივილიზაციებმა, თითქმის ერთი და იგივე გზა გაიარეს. უძველესი ხალხების საზოგადოებრივი ცნობიერება და რწმენა-წარმოდგენები თითქმის იდენტური იყო, ხოლო ნებისმიერი შემდგომი მოვლენები _ ამ ცნობიერების საფუძველზე ყალიბდებოდა.

მისნური საცეკვაო რიტუალები არ უნდა აგვერიოს პირველყოფილ ადამიანთა ტომობრივ, მომთაბარე, შემგროვებელ ან მონადირეთა ცეკვებთან. საჭიროა, გაიმიჯნოს პირველყოფილთა სამონადირეო ფერხული და მისნური რიტუალი, ვინაიდან ეს უკანასკნელი უკვე მდგრადი ცივილიზაციის ნაწილია, კარგად გაცნობიერებული საზოგადოების წიაღში ჩამოყალიბებული რელიგიური საწესჩვეულებო ქმედება. სწორედ ცივილიზაციის განვითარების ამ ეტაპზე ვხვდებით ვრცელ რელიგიურ პანთეონს, სადაც არსებობენ ღვთაებები. ვხდებით საკულტო დანიშნულების სამლოცველოებსაც, ან გამორჩეულ ადგილებს საკულტო მსახურების აღსასრულებლად. არსებობენ ქურუმები,  იმდროინდელი უმაღლესი ღვთისმსახურები, რომელნიც წელიწადის განსაზღვრულ დროს წინასწარ განსაზღვრულ ადგილზე, ასევე წინასწარ განსაზღვრული ღვთაების სადიდებლად მართავენ სარიტუალო ქმედებას, სადაც ყველაფერი კონკრეტული წესების მიხედვითა და დაცული თანმიმდევრობით უნდა ჩატარებულიყო. არსებობს მონაწილეთა დასი, რიტუალის საშემსრულებლო სცენარი და მოქმედების ციკლის რიგითობის პრინციპი, რაც მკაფიოდ გამოარჩევს მას პირველყოფილი საფერხულო სანახაობებიდან, რომელნიც მოგვითხრობენ ამა თუ იმ ნადირობის სცენის შესახებ. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ მართალია, მონადირული ფერხულები და ცეკვები მისნურ და ჯადოქრულ ელემენტებს შეიცავს, მაგრამ ისინი მაინც ცალკე სახეობად რჩებიან, არ გააჩნიათ ის სათანადო კრიტერიუმები, რაც მათ მისნურ საცეკვაო რიტუალად გადააქცევს.

უძველესი ადამიანები, ჯერ კიდევ უძველეს ხანაში, მთელი წლის განმავლობაში ელოდებოდნენ მოსალოდნელი რიტუალის წარმატებით ჩატარებას, რომელსაც მათი ყოფა-ცხოვრებისათვის უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა. იმართებოდა მთელი რიგი საცეკვაო პროცესია, სარიტუალო ფერხულების სახით. მისნურ რიტუალში უდიდესი ადგილი ეკავა ცეკვას, რადგან სწორედ ცეკვის მეშვეობით მიდიოდნენ უმაღლესი ქურუმები საკულტო ქმედების კულმინაციამდე, რომლის შემდეგაც, განსაკუთრებულ ფსიქო-ემოციურ მდგომარეობაში მყოფნი სწირავდნენ მსხვერპლს, ეცემოდნენ ქადაგად, მოგზაურობდნენ სულების სამყაროში _ სააქაოსა და საიქიოს შორის გადებულ ხიდზე. უძველესმა ადამიანებმა გამიჯნეს სამყარო და აღიარეს მათზე უპირატესი არსებები, ანუ ღვთაებები. ამდენად, რადგან მათ წარმოდგენებში უკვდავნი ღვთაებები, ანუ, სხვა სამყაროს მცხოვრებნი არსებობდნენ, მათ ბოლომდე სჯეროდათ სხვა სამყაროს არსებობაც. სწორედ ამ ფაქტის, ამ რწმენის არსებობამ, განაპირობა იმდრიონდელი ადამიანის ცნობიერებაში უძველესი რელიგიური საწყისების დანერგვა და შემდგომ მისი განვითარება.

ერთ-ერთი უპირველესი წყარო ქართულ მისნურ საცეკვაო რიტუალთან დაკავშირებით სტრაბონისეულ ინფორმაციას ეფუძნება, რომელიც გვაწვდის ცნობას უძველეს საქართველოში მთვარის კულტთან დაკავშირებულ სარიტუალო ქმედებაზე. აქ კონკრეტულად მითითებულია ქურუმთა მნიშვნელობა და წარმართული რელიგიისადმი საზოგადოების დამოკიდებულება, როგორც მისდამი უპირობო მორჩილება და საკულტო მსახურების ტრადიციებისადმი პატივისცემა. სტრაბონი ასევე დეტალურად აღგვიწერს მსხვერპლშეწირვის რიტუალს და ერთ-ერთი უპირველესი გვაწვდის ცნობას ქადაგობის შესახებ. იგი აღნიშნავს, რომ ზვარაკს „ჯაჭვს დაადებდნენ და ერთი წლის განმავლობაში ასუქებდნენ“, ე.ი. გამორჩეულად ზრუნავდნენ მასზე, როგორც ღვთაების შესაწირზე. მისივე ცნობით, ზვარაკის შეწირვის შემდეგ, მსხვერპლს გულს ლახვარით განუგმირავდნენ. ხოლო, როდესაც ქურუმები გვამს დანიშნულ ადგილას მიიტანდენ, რიტუალში მონაწილეები „თავიანთ თავის განსაწმენდად“ სათითაოდ ადგამდნენ ფეხს.

სტრაბონისეულ ინფორმაციასთან საინტერესო პარალელებს ავლებს ივანე ჯავახიშვილი და არგუმენტად მოჰყავს სოფ. აწყურში თეთრი-გიორგის დღესასწაულთან დაკავშირებით შესრულებული სარიტუალო ქმედება [1-2012:52]. ქართველი ისტორიკოსის თანახმად, მრევლი ეკლესიის გალავანს სამჯერ ან შვიდჯერ უვლიდა გარს. დედაკაცთა გუნდი წინ მიუძღვოდა, ხოლო შემდეგ მამაკაცები მოჰყვებოდნენ. ორთავე გუნდი „დიდებას“ გალობდა: ადიდებდა ღმერთს და წმინდა გიორგის. მკვლევარი აქვე ახსენებს საღამოს ზარის „დარისხებას“, რის შემდეგაც, თეთრი-გიორგის ერთ-ერთი მონათაგანი ეკლესის დასავლეთ კარიბჭესთან (თავით ჩრდილოეთისკენ) ეცემოდა. მასზე ფეხით შედგომა ან ზედ „გადაბოტება“ აუცილებელი ქმედება იყო საყდარში შესასვლელად. საინტერესოა, რომ ფეხის დაბიჯებით მიყენებული ტკივილის მიუხედავად, მონა ქალი ცდილობდა არაფერი შეემჩნია. აღნიშნული ფაქტი, რომლის თანახმადაც _ „რაც არ უნდა ძალიან დაადგან ფეხი, იგი ცდილობს კრინტი არ დაძრას“ _ პირდაპირ კავშირშია სტრაბონის მიერ აღწერილ, მთვარის კულტთან დაკავშირებულ მსხევრპლშეწირვის რიტუალთან, რადგან ივ. ჯავახიშვილის აზრით, მსხვერპლის „როლის“ შემსრულებელი მაქსიმალურად ცდილობდა განესახიერებინა შეწირული ზვარაკის სახე.

ქართველი ისტორიკოსის აზრით, ეკლესიაში შეკრებილი ხალხის მოწიწება და პატივისცემა მონა ქალისადმი, წარმართული დროის გადმონაშთი უნდა იყოს. რადგან იმდრიონდელ ადამიანებს, ჯერ კიდევ ჯეროდათ, რომ „მონა ქალს ხატი აცეკვავებდა“, მოცეკვავე კი თავის ემოციებს დროდადრო გმინვითა და კრუნჩხვით გამოხატავდა. ივ. ჯავახიშვილი დეტალურად აღწერს თუ როგორ ათავისუფლებდნენ მღვდელი და დიაკვანი აღთქმადადებულებს და როგორ ხსნიდნენ ყელიდან „შანას“. მაგრამ, ამ საწესო ქმედებაში, საყურადღებოა ჩვენთვის ერთი მნიშვნელოვანი დეტალი. მკვლევარი აღწერს, რომ თეთრი გიორგის მონა ქალები „საყდარს ჩოქვით შემოუვლიან, რომელთაც ყელზე თეთრი გიორგის ეკლესიის მძიმე რკინის ჯაჭვი ადევთ და ყველანი ნაზის ხმითა გალობენ და თანაც ანთებულ სანთლებს კედლებზე აკრავენ. ერთი მათგანი ბამბისძაფს ახვევს კვირისტავით ეკლესიის გარშემო.“ [1-2012:53].  

ზემოთ აღნიშნული რიტუალი არაა ერთადერთი, სადაც წმინდა გიორგისადმი მიძღვნილ სარიტუალო ქმედებაში კისერზე ჯაჭვის დადებისა და საკულტო ადგილის შემოვლის ფაქტებს ვხვდებით. აღნიშნული ქმედება მოგვიანებითაც გვხვდება შიდა-ქართლში, რომელსაც „გორის ჯვარს“ უწოდებენ. საგულისხმოა, რომ ამ შემთხვევაშიც ტიტუალის შესრულების წესები იდენტურია _ ტაძართან მიმავალ პროცესიას აქაც ჯერ ქალები მიუძღვებიან და მხოლოდ მათ შემდეგ მიდიან მამაკაცები. თუმცა, მართლმადიდებლურ სარწმუნოებაში ზიარების დროს მამაკაცების რიგითობა წინ უსწრებს ქალებისას. ამდენად, ზემოთ ხსენებული პროცესიის რიგითობის პრინციპი, წარმართული საწესჩვეულებო მწყობრის ფორმად შეიძლება მივიჩნიოთ. რაც შეეხება შემოვლას, რა რაოდენობისაც არ უნდა იყოს ის, ყველა შემთხვევაში, ნებისმიერი წრიული ფორმის გადაადგილება პირდაპირ საფერხულო მსვლელობაა, მიუხედავად იმისა, შეიცავს თუ არა ეს მსვლელობა გამორჩეულ საფერხულო კომპლექსს.

ივ. ჯავახიშვილი იმოწმებს ვახუშტის ცნობებს, რომლის თანახმადაც ქართლში, „გორის პირისპირ არს ეკლესია წმინდის გიორგისა, მაღალს გორასა ზედა ნაშენი, სასწაულთმოქმედი თავი წმინდისა გიორგისა მდებარესა ჯვარსა შინა. უწოდებენ გორის ჯვარს“. სწორედ აქ ყოფილა შენახული მძიმე რკინის ჯაჭვი, რომელიც მლოცველს კისერზე უნდა დაედო და სამჯერ შემოეარა ეკლესიისთვის. [1-2012:54].

თანამედროვე ქართულ რელიგიურ-რიტუალურ წეს-ჩვეულებებში ღამის თევა, მთელ რიგ სალოცავებში, ჩვეულებრივი საწესო აუცილებლობაა. ხოლო რაც შეეხება, მძიმე ჯაჭვით წმინდა ადგილის გარშემოვლას ლომისას წმინდა გიორგის სამლოცველოში, იგი დღემდე სარიტუალო ქმედების  განუყოფელი ნაწილია.

ლ. გვარამაძის აზრით, ცეკვები, როგორც ღვთაების პატივისცემის ერთ-ერთი ხერხი, ყველა ხალხისათვის დამახასიათებილი იყო. მაგ., კახეთში მთელი რიგი წეს-ჩვეულებებისა სწორედ თეთრი გიორგის „ეკლესიებში“ სრულდებოდა. ეს ფაქტი გვაფიქრებინებს, რომ  აღნიშნული ღვთაების სახელზე საქართველოში არაერთი ტაძარი არსებობდა. მკვლევარი იქვე დაწვრილებით აღწერს მთელ ამ პროცესიას:  „გარს უვლიან ეკლესიას, ხშირად ფეხშიშველნი, მუხლებით დახოხავენ ეკლესიის გარშემო, ზოგჯერ მძიმე ჯაჭვით კისერზე. თავისი ღვთაების პატივსაცემად, მამაკაცები ზურნითა და დუდუკით წინ მიუძღოდნენ პროცესიას ეკლესიის გარშემო ცეკვით. ქალებიც მიდიოდნენ ზურნითა და დუდუკით, ცეკვითა და მონოტონური სიმღერით. ზოგი ქალი ნებაყოფლობით ემონებოდა წმინდა გიორგის. მათ ეწოდებოდათ „თეთრი გიორგის მონა ქალები“. სანამ ისინი თეთრი გიორგის მონა ქალები იყვნენ, ცხოვრობდნენ ეკლესიასთან და ასრულებდნენ გიორგისა და მორწმუნეთა შორის შუამავლის როლს.“ [2-1957:32-33].

აღთქმის დადებიდან სარიტუალო ქმედებამდე, სამლოცველოსთან ცხოვრება და თავის ზვარაკად წარმოდგენა, საკმაოდ საინტერესო პარალელია სტრაბონისეული ვერსიისა. გავიხსენოთ, რომ სტრაბონის თანახმად: ზვარაკს დაიჭერდნენ, ჯაჭვით დააბამდნენ და ერთი წელი განსაკუთრებულად „ინახავდნენ“. როგორც ჩანს, თეთრი გიორგის მონა ქალსაც განსაზღვრული დრო უნდა გაეტარებინა საკულტო მსახურების ადგილთან, რათა იგი ზვარაკის ფორმას მიახლოვებოდა, ხოლო სამლოცველოსთან სიახლოვე _ ერთ-ერთი პირობა იყო საკუთარი თავის ხატისადმი მიძღვნის თვალსაზრისით. ხალხში გავრცელებული საყოველთაო დამოკიდებულება ზვარაკისადმი, რომ მას „ხატის დაჭერილი“ ეწოდებოდა, ესეც საკმაოდ მნიშვნელოვანი ტერმინია, რომელსაც ჩვენ სტრაბონისეულ ვერსიაში ვხვდებით: ზვარაკს „დაიჭერდნენ“ და აბამდნენ.

ლ. გვარამაძე წერს, რომ მსგავსი სარიტუალო ქმედება გვხვდებოდა ქართლის რეგიონშიც, სოფელ არბოში, გერისთაობის დღესასწაულზე, რომელიც 14-15 აგვისტოს იმართებოდა: „მსხვერპლის მიტანის შემდეგ იწყებოდა „ფერხული“, რომელშიც მონაწილეობდნენ დიდი ჯგუფები. ხან იქ, ხან აქ წმინდა გიორგის მონა ქალები კრუნჩხვით ეცემოდნენ და წინასწარმეტყველებას (ქადაგობას) იწყებდნენ.“ [2-1957:32-33]. როგორც ჩანს, აგვისტოს 14-15 საკრალური ციფრებია, რადგან ივანე ჯავახიშვილის მიერ მოყვანილი მაგალითი, ზუსტად იმავე დროით (14-15 აგვისტო) თარიღდება. მისი აზრით, წმინდა „თეთრი გიორგი“ და „წმინდა გიორგი“, იმავდროულად, მთვარის კულტთან ასოცირდება და უფრო მეტიც _ მისი უშუალო შთამომავალია რელიგიური თვალსაზრისით.

XX საუკუნის 40-იან წლებში, ლაშარობის დღესასწაულზე ვ. ბარდაველიძე თვითონ შესწრებია ზემოთ ნახსენებ რიტუალს. თავის დღიურში ჩაუწერია კიდეც, რომ „კახელები _ ბევრი ფეხშიშველი, თეთრი თავშლებით, ან თეთრი ნაჭრით ტანისამოსზე, ვინც ფიცი დადო თეთერებში გამოწყობილი, მიემართებიან სალოცავისკენ. თეთრი გიორგის მონა ქალები _ „ხატის დაჭერილები“ სანახევროდ თეთრებში არიან ჩაცმული.“ [3-1941]. ვ. ბარდაველიძის მიერ აღწერილ სანახაობაში ვხვდებით ასევე რიტუალში მონაწილე სხვა საინტერესო პერსონაჟებსაც, მაგ.: 16-17 წლის თეთრებში გამოწყობილ ჭაბუკს და ქადაგად დავარდნილ მონა ქალის დედას. მკვლევარი იხსენებს, რომ საცეკვაო რიტუალში, რომელიც გარმონის თანხლებით სრულდებოდა, აქტიურად იყო ჩართული იქ მყოფი მომლოცველთა დანარჩენი ნაწილიც. აქ იგი განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს მონა ქალის მიერ შესრულებულ ცეკვას: „სხვაზე უკეთესად და მეტს ცეკვავს ქალიშვილი. იგი ცეკვავს მსუბუქად, ლამაზად და „შთაგონებით“. მისი უკანასკნელი პარტნიორია, თეთრებში გამოწყობილი ჭაბუკი. უცბად ქალიშვილმა, უკან დაიხია, გაარღვია ღვთისმლოცველთა წრე და პირქვე დაემხო. რამდენიმე ხნის შემდეგ, იგი ქადაგებას იწყებს. მისმა დედამ აიღო ფანდური და დაიწყო საცეკვაოს დაკვრა. ქალიშვილი ჯერ არ ინძრეოდა, შემდეგ წამოდგა, გასწორდა, გაშალა ხელები და ნელი ნაბიჯით დაიწყო ცეკვა, შემდეგ ისევ ქადაგად დაეცა, რაც შეწყვიტა ცეკვა. ამჯერად ქალიშვილმა რამდენიმე წრე გააკეთა დახუჭული თვალებით, შემდეგ განაგრძო ცეკვა და ფართოდ გაახილა თვალი. როგორც პირველი დაცემის შემდეგ, იგი დიდხანს ცეკვავდა.“[3-1941].  ფრიად საყურადღებო და მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ დღესასწაულის დასრულების შემდეგ, „ღვთისმლოცველები“ თეთრ ტანისამოსს იხდიდნენ და ხის ტოტზე კიდებდნენ. ეს ხე, _ გვამცნობს ვ. ბარდაველიძე, _ „წმინდა ხედ“ ითვლებოდა.

წმინდა გიორგის სადიდებელი ფერხული, რომელიც ამჟამად, ცალკე ქალთა ფერხულის „დიდებას“ სახით გვევლინება, ა.თათარაძის ცნობით, კახეთში გვხვდება. მისი აზრით, არსებობს ამ ფერხულის შესრულების ორი ვარიანტი: „შილდური“ და „გავაზური“ [4-1999:47],  რომელიც ნ.ზუმბაძემ თავისი საფერხულო კომპლექსით ჩაწერა. წმინდა გიორგის კულტის არსებობას და საქართველოში მისდამი უდიდეს პატივისცემას, იგიც ძველ ქრისტიანობამდელ, ანუ წარმართულ ხანას უკავშირებს და თვლის, რომ დროთა განმავლობაში მან ფესვები გაიდგა და როგორც მთვარის ღვთაების ანალოგმა, მნიშვნელოვანი ადგილი დაიკავა ქართველი ხალხის ეროვნულ ცნობიერებაში. წმ. გიორგის თაყვანისცემისადმი მიძღვნილი ქალთა ფერხული „დიდება“, რომელიც თავის წარმოშობით, სწორედ მთვარის თაყვანისცემას უკავშირდება, შემდგომში ტერმინების _ „შუშპარი“, „სამა“ და „ცეკვას“ მსგავსად, ღვთაებათა სადიდებელი ფერხულების განზოგადოებული მნიშვნელობა შეიძინა, რის გამოც, აღნიშნული ფერხული „დიდებათა“ სხვა ღვთაებათა გვერდით, უკვე ქრისტიანული წარმოშობის ღვთაებათა სამსახურში ჩადგა. [4-1999:46].

საინტერესოა, რომ მკვლევარი ო. ჩიჯავაძე „რელიგიურ პანტომიმას“ უწოდებს დიდებას სახელით გავრცელებულ სხვადასხვა ფერხულს, რომლებიც მთელი რიგი საწესო სიმღერებით, ხატის სადიდებლებით სრულდებოდა. იგი აღნიშნავს, რომ კახეთში სიმღერა „დიდებას“ თან ახლავდა სადიდებელი სცენები, მსხვერპლთშეწირვა და ცეკვები“. [5-2009:21].

„საკულტო ცერემონიალში“ მკვლევარი ხაზგასმით უთითებს მხოლოდ ქალების მონაწილეობის მნიშვნელობაზე, ყურადღებას უთმობს თეთრებით მოსილი მოცეკვავის ეკლესიის დასავლეთ კართან გაწოლას და მსხვერპლად შეწირვის იმიტაციას; ო. ჩიჯავაძე ასევე დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს ზვარაკზე ფეხით შედგომის რიტუალსაც, იმ მიზეზით, რომ მან „ყველა ტანჯვა უნდა აიტანოს“. ზემოთ ხსენებულ მკვლევართა მსგავსად, ისიც ინტერესდება მონა ქალის „გატაცებით“ ცეკვაზე. დეტალურად აღწერს მის ქადაგად დაცემას, ლოცვას და წმინდანებთან საუბარს. ო. ჩიჯავაძეც აღნიშნავს, რომ ქალები, ასევე ფეხშიშველნი, ყელზე ჯაჭვებით შებმულნი, ფერხულით ეკლესიას გარს უვლიან. „დიდება წრიული ფერხულია, თვით სიმღერა წმინდა გიორგის ასხამს ხოტბას, მაგრამ წრის შიგნით მეფერხულენი, ნახევარ-მთვარეს წარმოსახავენ. აქ აშკარად ჩანს მთვარის ღვთაებასა და წმინდა გიორგის შორის არსებული მემკვიდრეობითი კავშირი.“[5-2009:21].

ო. ჩიჯავაძე აღნიშნავს, რომ „თეთრ გიორგობაზე“ (სოფ. აწყურში) მლოცველები ქართლ-კახეთიდან და თუშ-ფშავ-ხევსურეთიდან მიდენილან. აქ ვხვდებით როგორც ფერხულ „დიდებას“ შესრულებას, ასევე „იავნანას“. მკვლევრის წყაროზე დაყრდნობით, ამ დღესასწაულზე „დიდება“ ერთმნიშვნელოვნად წრიული ფერხულის სახით გვხვდება, ხოლო იავნანა _ სწორხაზოვანი ფერხულია. მიუხედავად იმისა, რომ „იავნანა“ ნაყოფიერების წართმართული ქალღმერთის, „ნანას“ სადიდებელი საგალობელია, წმინდა გიორგისადმი მიძღვნილ საეკლესიო დღესასწაულებზე შესრულებულ რიტუალებში ჩვენამდე მხოლოდ ფრაგმენტების სახით მოაღწია.

დღესასწაულში მონაწილეთა წარმოდგენით, ქადაგად დაცმულს აუცილებლად განსაკუთერებული მიზეზი უნდა ქონდეს, ვინაიდან ხალხი მას სხვანაირად „ხატისაგან დამიზეზებულებად“ მოიხსენიებენ. მათი რწემნის მიხედვით, თვითონ ქადაგად დაცმულს, ან მის ახლობელს ან ნათესავს ცოდვა აქვს ჩადენილი: სალოცავი შეულახავს, ურწმუნო გამხდარა და სხვ... „დამიზეზებული ქადაგებს, იმპროვიზაციულად განასახიერებს და თეთრი ლექსით გადმოსცემს ხატის ნათქვამს. მსმენელები დამიზეზებულის გასათავისუფლებლად ფანდურზე საცეკვაოსა და ანგელოზების გამოსაწვევს უკრავენ. თუ ფანდურის ხმა არ გასჭრის, მაშინ გალობენ, კეთილი სულების გამოსაწვევად, რომელთაც უნდა შთააგონონ  ქადაგად დაცემული, წამოაყენონ და გაათვისუფლონ. საგალობელი ხატის დიდება-სადიდებელია, რათა „ტანჯულებს უღელი აერთოთ“. უმუსიკოდ და უსაგალობლოდ არც ქადაგად ეცემიან და არც ქადაგობენ. ეს კი პირველყოფილი სინკრეტიზმის მაჩვენებელია“,  _ ვკითხულობთ „ქართული მუსიკალური ფოლკლორის მცირე ენციკლოპედიური ლექსიკონში.“ [5-2009:27]. აქვე, ვეცნობით მონა ქალისა და მლოცველების საოცარი ურთიერთდამოკიდებულების შესახებაც, თუ როგორი ერთობაა საჭირო საერთო მიზნის მისაღწევად. ამ შემთხვევაში, აშკარადაა გამოკვეთილი მისანი ქალის კავშირი გარემოსთან, მონაწილეებთან, რომელნიც ეხმარებიან მას რელიგიური რიტუალის აღსრულებაში, ხატისაგან გათავისუფლებაში.

ამდენად, ჩვენ მიერ ზემოთ მოყვანილ კვლევებზე დაყრდნობით, შესაძლებელია დავასკვნათ, რომ მისნური რიტუალისთვის აუცილებელი პირობაა _ მთავარი მოქმედი პერსონაჟი (მისანი ქალის სახით), საჭირო გარემო, პროცესიაში მონაწილე დასი და მუსიკალურ-ქორეოგრაფიულ-თეატრალური ურთიერთდამოკიდებულება. ეს ჩამოთვლილი კომპონენტები ეხმარება რიტუალში მონაწილე მთავარ პერსონაჟს გარდასახვაში, რათა მან სრულად განიცადოს ფორმაცია და შეაღწიოს ღვთაებათა სამფლობელოში, მათ სამყოფელში და გამოიტანოს ადამიანებისთვის საჭირო აუცილებელი ინფორმაცია. მსგავსი კრიტერიუმების მქონე სანახაობა კი პირდაპირ და არგუმენტირებულად მიგვითითებს სინკრეტული ხელოვნების მაგალითზე და გვაძლევს ცნობებს იმის შესახებ, თუ რა ფორმით იბადებოდა საშემსრულებლო ხელოვნება. ჩვენ მიერ ზემოთ აღნიშნული მისნური საცეკვაო რიტუალები სწორედ ამგვარი ქმედებების წინამორბედია და სხვა დანარჩენი საკულტო მსახურებებიც აქედან იღებენ სათავეს. მაგალითად, განვილიხოთ საქართველოში ფართოდ გავრცელებული უამინდობასთან დაკავშირებული რელიგიურ-რიტუალური წეს-ჩვეულებები, რომლებიც თითქმის ყველა რეგიონმა შემოინახა.

უნდა აღვნიშნო, რომ უამინდობასთან დაკავშირებული რელიგიურ-რიტუალური წეს-ჩვეულებები, რიგ შემთხვევებში სხვადასხვა სახელწოდებით გვხვდება, თუმცა ფორმითა და შინაარსით თითქმის ყველა ერთმანეთის იდენტურია და ერთსა და იმავე მიზანს ემსახურებიან. ამ მხრივ, საქართველოში ყველაზე გავრცელებული რიტუალი „ლაზარობაა“.

დ. ჯანელიძე წერს: „გვალვიანობის დროს ქალები გამოიტანდნენ „ლაზარეს“ ტაროსის ღვთაების ქანდაკს, რომელიც ერთ-ერთ ოჯახში ინახებოდა და სოფელს ჩამოუვლიდნენ სიმღერით. გვალვის ან უხვი ნალექის შემთხვევაში შესაბამის მისნურ ტექსტს წარმოსთქვამდნენ. სარიტუალო პროცესიის შემდეგ, ყოველი მოსახლე მათ კვერცხით და ფქვილით ასაჩუქრებდა. ვხვდებით ისეთ შემთხვევებსაც, სადაც მომღერალთა წრიდან წინასწარ შერჩეულ ერთ-ერთ ქალს სახლის პატრონი წყალს გადაასხამს, რაც ივ. ჯავახიშვილის აზრით, ტაროსის ღვთაებისადმი ადამიანის მსხვერპლად შეწირვის სიმბოლური გამოხატულებაა“ [6-1983:37].

ამ ტექსტში, ჩვენთვის ფრიად საინტერესოა მკვლევრის მიერ მითითებული საკულტო ფიგურა „ქანდაკის“ სახით და ამ სარიტუალო ქმედების საშემსრულებლო ადათ-წესები _ „ქალების წრე“ და „გამორჩეული ქალის“ მნიშვნელობა, რომელიც, თავისთავად ასევე ზვარაკის ფუნქციას ითავსებს _ „წყალს  თავზე გადაასხამენ“. ასევე მნიშვნელოვანი დეტალია ის, რომ მოსახლეობა ლაზარობის მონაწილეებს შესაწირის სახით კვერცხითა და ფქვილით ასაჩუქრებს. იგივე სარიტუალო ქმედებებს ვხვდებით საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში, მაგრამ, იმ განსხვავებით, რომ უმეტეს შემთხვევაში, მონაწილენი, მხოლოდ ქალები არიან. ლაზარობა თავისებური ფორმით გვხვდება მესხეთ-ჯავახეთში,  სადაც ქალები გუთანში შეებმებიან, ერთ ქალს გუთნისდედად აირჩევენ, ერთს მეხრედ, ხოლო დანარჩენები _ გუთანში ებმებიან და წყალში გაათრევენ _ ხვნა-თესვის ინსცენირებას ახდენენ და ლაზარეს ავდარს შესთხოვენ. [7-1938:111].

ამგვარ სანახაობაზე მიუთითებს რ. ერისთავი თიანეთშიც. ოღონდ, ამ შემთხვევაში, ერისთავი კონკრეტულად მიანიშნებს მონაწილე ქალთა სულადობაზე. იგი წერს: რიტუალი „გუთანში შებმული რვა წყვილი ქალიშვილის მიერ“ სრულდებოდა. რომელიც საკმაოდ ჩვეულებრივი მოვლენა ყოფილა ადგილობრივებისათვის და „წვიმის მოხვნის“ სახელით ყოფილა გავრცელებული. [8-1855:142].

უამინდობასთან დაკავშირებულ წეს-ჩვეულებებთან დაკავშირებით, მნიშვნელოვან ცნობას გვაწვდის ლილი გვარამაძე ფრეზერის დამოწმებით თავის წიგნში _ „ქართული ხალხური  ქორეოგრაფია“ (ძირითადი საკითხები). აღწერის თანახმად, ფშავ-ხევსურთეთში არსებობდა „ცერემონია“ _ „წვიმის მოხვნა“ და ეს რიტუალი გვალვის დროს სრულდებოდა: „ახალგაზრდა ქალიშვილები  გუთანში ებმებოდნენ, რომელიც მდინარეზე მიჰქონდათ და წელამდე წყალში შედიოდნენ.“ [2-1957:51].

გუთანი, როგორც მოსავლიანობის სიმბოლო, კახეთშიც გვხვდება. ამ რეგიონში „საღვთო გუთნის“ გადახდა იცოდნენ. „დიდებაზე“ დავლა გაზაფხულზე ეწყობოდა: „ფეხშიშველა ქალები სოფელს შემოივლიდნენ და ღვთისათვის შესაწირს აგოვებდნენ“, წერს ო. ჩიჯავაძე. [5-2009:23]. საინტერესოა, რომ ამ აღწერის მიხედვით, აქაც მყარია ხალხთა რწმენა, რაც მათ სარიტუალო მსვლელობაში მონაწილეობას აიძულებს. „დიდებაზე თუ არ წახვიდოდი ბარაქა გაწყდებოდა“, _ ვკითხულობთ იქვე და ვხვდებით, რომ ამგვარი პროცესიებისთვის დამახასიათებელ მნიშვნელოვან მოვლენასთან – „პურობასთან“ გვაქვს საქმე. ო. ჩიაჯავაძეც მიანიშნებს, რომ დიდებაზე დავლას, თან ახლდა პურობაო. თუმცა, იქვე აღნისნავს, რომ უძველესი წეს-ჩვეულებების მიხედვით, საღვთოს გადახდისა და დიდებაზე დავლის ერთ-ერთი მთავარი კომპონენტი იყო გალობა და ცეკვა (ფერხული). დიდება, როგორც სარიტუალო გუნდური ქმედება მთელს საქართველოს მთასა და ბარში იყო გავრცელებული. [5-2009:23]

ფრიად საინტერსოა დ. ჯანელიძის მიერ დამუშავებული ინფორმაცია _ თოჯინების თეატრის წარმოშობასთან დაკავშირებით, სადაც მკვლევარი დაწვრილებით აღწერს, რომ „კუკა, ანუ ჭუპრა შორეულ წარსულში რელიგიურ კულტთან იყო დაკავშირებული. იგი საკულტო დღესასწაულებსა და წეს-სანახაობაში გამოხატავდა ღვთაებრივ ძალებსა და ავსულებს“. აღნიშნული ცნობა საფუძველს გვაძლევს ვიფიქროთ, რომ „კუკები“ ანუ „ჭუპრები“ სალოცავი კერპების ფუნქციას ითავსებდნენ და კონკრეტულ ღვთაებას წარმოადგენდნენ. ე.ი. ადრინდელ რწმენა-წარმოდგენებში თითოეულ ღვთაებას თავისი, შესაბამისი „სკულპტურა“ ჰქონდა დანიშნულების მიხედვით.

დ. ჯანელიძეს ასევე მოჰყავს მაგალითი, სპეციალურად ლაზარობისათვის შექმნილი, წმინდა ელიას „ჭუპრას“ სახით, რომელიც სოფელ ყანდაუაშია დაფიქსირებული, ი.მჭედლიშვილის მიერ, 78 წლის, ელისაბედ ეშმაკურაშვილისაგან: „როცა გვალვა შეგვაწუხებდა ოცამდე სოფლის დედაკაცი, ან ორმოცამდე, ხან ასამდეც გავაკეთებდით წმინდა ელიას და წინ გავიმძღვარებდით. ხელებგაშლილი ელია ხალხს ძალიან მოსწონდა და მთელი სოფელი დაგვედევნებოდა ხოლმე უკან. დავდიოდით კარიდან კარს და ვამბობდით სიმღერით ლექსს, თან ვმღეროდით და თან წყალს ვასხამდით, ხოლო თუ წვიმა შეგვაწუხებდა და ნოტიო იქნებოდა, ლაზარეს მშრალად ვატარებდით და ვმღეროდით. დიდება რომ ჩამოვიარეთ, მერმე დიდი ქეიფი გაგვიმართეს შიგ სოფელში. საღამოთი იგეთი წვიმა წამოვიდა, რომ ძვალში და რბილში გაგვიარა.“  [6-1983:195]

თუ აღნიშნულ მონათხრობს დავუკვირდებით, საინტერესო მოვლენებს აღმოვაჩენთ. მაგ., ის, რომ კერპის შექმნაში ხალხთა ჩართულობა იყო საჭირო, გვაფიქრებინებს, რომ კერპის ზომა ან საკმაოდ შთამბეჭდავი უნდა ყოფილიყო _ რაც ნაკლებად სავარაუდოა, რადგანაც, რაღაც პომპეზური მოცულობის მქონე ნაკეთობის ტარება, საკმაოდ გაჭირდებოდა; ან _ აღნიშნული პროცესიაც, მონაწილეების მხრიდან ღვთაების უპირობო მორჩილებასა და რწმენას უკავშირდება. როგორც ცნობილია, მსგავს მისტერიებში მონაწილეობა უკლებლივ ყველას უნდა მიეღო და თუ ვინმე გაბედავდა დაუმორჩილებლობას _ ხატი, სალოცავი, ღვთაება, და ა.შ. _ „მას დაამიზეზებდა“, ან „რამე აუგს შეჰყრიდა“. ხოლო, რაც შეეხება საყოველთაო ლხინს, ქეიფის სახით, ამგვარი მისტერიებისათვის ჩვეულებრივ სავალდებულო ქმედებად იყო მიჩნეული. ფრიად საყურადღებოა, რომ „ძველად საქართველოში ლაზარობის წეს-ჩვეულებასაც „დიდება“ ეწოდებოდა.[6-1983:196]   აქვე ვხვდებით კახეთში, კერძოდ შილდაში, მსახიობ სერგი ცაგარეიშვილის მიერ მოწოდებულ ცნობასაც, სადაც გვალვიანობის პერიოდში  _ „ძველად სოფლელებს გამოჰყავდათ ხელზე წამოგებული ორი თოჯონა „გელიოსი“ და „მარო“, რომელთაც წყალს ასხამდნენ და ლოცვებს კითხულობდნენ.“ [6-1983:37]

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, უამინდობასთან დაკავშირებული საწესჩვეულებო რიტუალები  საქართველოს კუთხეებში, სახვადასხვა სახელით არის შემორჩენილი: მაგალითად, რაჭაში, იმერეთსა და სვანეთში _ „გონჯაობა“ ეწყობოდა. 

სერგი მაკალათია წერს: „რაჭაში, ივლისის თვეში, ორი-სამი ახალგაზრდა შეთანხმდებოდა, ერთი მათგანი წელს ზევით გაშიშვლებული, სახესა და ზედატანს ნახშირით „გაიგონჯებოდა“. ხელში ასკილის ჯოხს დაიჭერდა და მოთამაშენი მთელ სოფელს დაივლიდნენ. გონჯა ეკლის ჯოხს იქნევდა და თან სარიტუალო ტექსტს იძახდა. სახლიდან გამოსული ქალი და კაცი _ ზოგი თუნგით, ზოგი ტაშტით, წყალს გადაასხამდნენ და გაწუწავდნენ. ასევე, მისთვის საციქველი უნდა მიერთმიათ, უმეტეს შემთხვევაში, კვერცხის სახით. თუ ღვთაების გულის მოსაგებ შესაწირს არ გაიღებდნენ, მათ ყანას გვალვა დაემუქრებოდა. ესეც ნათელი დასტურია ძველი ქართული რწმენა-წარმოდგენების გავლენაზე იმდროინდელ საზოგადოებაში. რაჭაში შესრულებულ გონჯაობას კიდევ ერთი საინტერესო პერსონაჟი ახლავს, „მებარგულის“ სახით, რომელსაც მიღებული ნაწყალობების ზიდვა ეკისრებოდა. შესაძლებელია მებარგულენი იმ ორი ბიჭის სახით იქნენ წარმოდგენილი. რადგანაც გაჩნდა  კლასიფიკაცია, რიტუალში მონაწილეებისა, გონჯასა და მებარგულის სახით, უნდა ვიფიქროთ, რომ ხშირ შემთხვევაში, საციქველი საკმაოდ დიდი რაოდენობით გროვდებოდა და სწორედ ამან გამოიწვია ახალი პერსონაჟის გაჩენა. [7-1938:110-111]

იმერეთში გონჯას 10-13 წლის მთლად გაშიშვლებული და შემურული ბავშვი წარმოადგენდა. ხელში ჯოხი ეკავა და სიმღერით იმუქრებოდა. ეს უკანასკნელიც ყანის დაგვალვით აშინებდა მოსახლეობას.

ს. მაკალათიას  ცნობით, საინტერესო სახით ვხვდებით ლაზარობას მესხეთ-ჯავახეთში, რომელიც „კოტი-კოტის“ სახელით მოიხსენიება.[7-1938:110-111]   აღნიშნული რიტუალი გოგო-ბიჭების მონაწილეობით ხორციელდება, რომელსაც წინამძღოლის სახით „ქალწული ქალი“ ევლინება. ქალს თავზე საგანგებოდ დაადგამდნენ თასს და „გადაახურავდნენ ჩარყათს“ (შარფს). თასით შემკული ქალი მიუძღოდა რიტუალში მონაწილეებს და ასე დაივლიდნენ ოჯახებს, თან მღეროდნენ _ „ლაზარე მოდგე კარსაო“. ოჯახის პატრონები, სწორედ ამ თასში დაასხამდნენ წყალს და რიტუალის მონაწილეებს ასაჩუქრებდნენ კვერცხით, ფქვილით და ფულით. თუ ლაზარობა არ გასჭრიდა, იმ შემთხვევაში ეწყობოდა წყალში გუთნის გატარება. ფეხშიშველი მოხუცი დედაკაცები სიმღერით დაივილიდნენ სოფელს, შემდეგ ქვრივი ქალები შეებმებოდნენ გუთანში და წყალში გაატარებდნენ.

 საინტერესოა ამ რეგიონისთვის დამახასიათებელი საწესო ქმედების წეს-ჩვეულებები რა კრიტერიუმებს უწესებს რიტუალში მონაწილე ქალებს: ერთ შემთხვევაში მოცემული გვაქვს აუცილებელი პირობა ქალწული ქალის სახით, შემდეგ _ მოხუცებული ფეხშიშველი ქალბატონები და ბოლოს _ გუთანში შებმული ქვრივი ქალების მსვლელობა. აშკარაა, რომ აღნიშნული რიტუალის აღსრულებას სოფლის მოსახლეობისთვის არსებული „განსაკუთრებული პირები“ ახდენენ, რომლებიც სრულიად შესაძლებელია რომ ქურუმებთან გავაიგივოთ. ჩვენ მიერ ხსენებული სამივე კომპონენტი გამორიცხავს მამაკაცთან თანაცხოვრებას და გვაფიქრებინებს, რომ ქალური სისპეტაკე მთავარი განმაპირობებელი მოცემულობაა, რაც რიტუალის აღმასრულებელს უნდა ჰქონოდა. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ქართულ ყოფაში არა ერთი შემთხვევა გვხვდება, სადაც ღვთისმსახური პირი აუცილებლად გამორჩეული ცხოვრების წესით უნდა ცხოვრობდეს და ეს წესი ვრცელდება როგორც წარმართული ასევე ქრისტიანული რელიგიის მიმდევარ პირებზე.

საინგილოში ლაზარობა გვალვის დროს სცოდნიათ, ხოლო ავდრის დროს კოტიობა. ზ. ედილის  ცნობით, ამ მხარეში, გაზაფხულზე და შემოდგომაზე, ისეთი დაგაუღებელი წვიმები იცის, „კაცი სამუშაოდ ვერ გასულა”.[9-1947:122-123]   აქ ვხვდებით, გამორჩეულად დიდ დედოფალას, რომელიც „კოტიტს” წარმოადგენს. იგი ქალის ტანისამოსითაა მოსილი და ქალის მორთულობა აქვს. მსვლელობას ამ შემთხვევაში ბიჭები აწყობენ, თუმცა აქაც ყველაფერი წინამძღოლი „ბელადის” მეშვეობით იმართება. ხაზგასმით არის მითითებული, რომ სოფელს „კომლეულად” ჩამოუვლიან, აიძულებენ ხალხს, მიესალმონ საგანგებოდ მორთულ კოტიტს და ზვარაკიც შესწირონ; თუ შესაწირი გულუხვი იქნება, მაშინ მზეც გამოვა. თუ ბევრი იქნება შესაწირი მაშინ ოჯახს ვაჟიანობას პირდებიან, თუ ცოტა ქალიანობას და ისიც აკვანში გაუსკდებათ. ყოველნაირი შესაწირი თეთრი ფერის უნდა ყოფილიყო, ფქვილი, ყველი, კვერცხი, ბრინჯი და სხვ. იმ შემთხვევაში თუ ოჯახი არაფერს გამოიტანდა, მაშინ რიტუალში მონაწილენი, მის ეზოში „კოტის” გააგორებდნენ და დაიწყევლებოდნენ: კრუხ-წიწილა გაგიწყდეთო. როგორც ავტორი აღნიშნავს: „ამ წყევლის ძალიან ეშინიათ დიასახლისებს და ხელცარიელს არასოდეს არ გაუშვებენ ხოლმე კოტის”. როდესაც მთელ სოფელს მოივლიდნენ, შეგროვილი სანოვაგით ვინმეს ეზოში შეიკრიბებოდნენ, დროს ატარებდნენ, თან ყველანი შესთხოვდნენ ღმერთს გამოდარებას.

ლაზარობა აჭარაში „ლაზარიას” [5-2009:32] სახელით მოიხსენიება. იმართებოდა წვიმის ან გავალვის დროს, უამინდობის შესაბამისად. მსველობაში ვხვდებით საგანგებოდ მორთულ დედოფალას ანუ იგივე „ქეფჩა ხათუნს” (კოვზის, ნიჩბის დედოფალა) რომელიც გოგო-ბიჭების მიერაა შექმნილი და მონაწილეობს სარიტუალო მსველობაში. აღნიშნულ მსვლელობაში ხაზგასმით არის მითითებული, რომ „ცეკვა-თამაშით სოფელს ჩამოუვლიდნენ, თან ლაზარიას მღეროდნენ”. დანარჩენი მოქმედებების ციკლი, წყლის გადასხმა, შესაწირის აკერაფა და ა.შ. როგორც საქართველოს სხვა კუთხეებში, აქაც იმდაგვარი ფორმით მიმდინარეობდა. მიუხედავად იმისა, რომ აჭარა მძიმე თურქული გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა და ტერმინი ქეფჩა ხათუნიც თურქული წარმოშობისაა, ხალხურ ყოფაში შენარჩუნებულ იქნა, ძველი ქართული საწესჩვეულებო მისტერია.

ასევე ვხვდებით ტერმინს „ამბალალი”[5-2009:32], რომელიც ლაზარობის სახესხვაობაა დიდაჭარაში, კერძოდ ხულოს რაიონში.

საწესჩვეულებო ქმედება, არ შემოიფარგლება მხოლოდ კონკრეტული რიტუალის აღსრულებით, იგი მოიცავს განსაკუთრებული ცხოვრების წესსა და რეჟიმს გარკვეული დროის განმავლობაში, მთელ რიგ სამზადისს, მისი წარმეტებით განსახორციელებელ ძალისხმევას. ამის ნათელი დასტურია, აფხაზეთში, გვალვის დროს შესრულებული ტრადიციული ქმედება, რომელსაც ბევრი რამა აქვს საერთო ლაზარობასთან.[2-1957:51]

„გვალვის დროს ქალიშვილები საუკეთესო ტანსაცმელში გამოწყობილნი, იკრიბებოდნენ მდინარესთან, ან წყაროსთან და ტოტებისაგან ტივს აკეთებდნენ; გოგონების სხვა ჯგუფი, „თოჯინას მორთავდნენ ქალად”. სამზადისის დასრულების შემდეგ, ითხოვდნენ ვირს, გადააფარებდნენ ზეწარს და ზედ თოჯინას შესვამდნენ. სიმღერით გამართული სარიტუალო მსვლელობა ტივთან მთავრდებიდა, თოჯინას ჩამოსვამდნენ ვირიდან და ტივზე დასვამდნენ. ტივზე დაყრილ თივას აანთებდნენ, შემდეგ მდინარეზე გაუშვებდნენ, ვირს, იგივე წყალში აბანავებდნენ.[10-1885]

თოჯინის გამართვა და რიტუალში გამოყენება თუშებსაც სცოდნიათ. აქ, „გოგონები” მართავენ “საწვიმარ გუგას” რომელიც ჯოხისა და პატარძლის ტანისამოსისაგან შედგება. სოფელს შემოუვლიან, წყალზე წავლენ, საწვიმარ გუგას გაწუწავენ, იმღერებენ სარიტუალო ტექსტს, „აღარ გვინდა გორახის” სახით. შემდეგ სოფელში ბრუნდებიან და შეგროვილი სანოვაგით ლხინს გამართავენ. ბოლოს საწვიმარ გუგას სამოსს გახდიან და ჯოხს გადააგდებენ.[5-2009:56]

უკვე მტკიცე, მრავალსაუკუნოვანი მართლმადიდებლური სარწმუნოების დროსაც არ კარგავს აქტუალობას, უძველესი წარმართული წესჩვეულებებიდან შემორჩენილი სარიტუალო მსვლელობები. ამის ნათელი დასტურია: “ხატაშერობა”, რომელიც წარმოადგენს, ლაზარობის ლეჩხუმურ სახეობას. სადაც, გვალვის დროს, „ცაგერის ღვთისმშობლის, ძვირფასი ქვებით მოოჭვილ ხატსა და ოქროს ჯვარს გამოასვენებდნენ”, ღვთისმშობლის საგალობლის თანხლებით ჩხუტელის ან ლუხანისაკენ გაემართებოდნენ, ხატს გაბანდნენ, ხოლო ამის შემდეგ წვიმა აუცილებლად წამოვიდოდა.

საგულისხმოა, რომ ნებისმიერი საკულტო რეკვიზიტი, ეს იქნება საქართველოს სხვა და სხვა კუთხეებში შეხვედრილი საკრალური თოჯინები თუ ქანდაკები, თვით ღვთისმშობლის ხატიც კი საჭიროებს წყლის შესხმას (გაწუწვას). მსგავსი ქმედებები კავშირშია უძველესი მსხვერპლშეწირვის რიტუალებთან და საწესჩვეულებო ქმედებებთან.

გ.ჩურსინის ცნობით, „ძველ კეთილ დროში, წყლის განრისხებული ღვთაების გულის მოსაგებად მას მსხვერპლს სწირავდნენ და მდინარეში ან ტბაში აგდებდნენ, ადამიანს. უფრო გვიან იმის ნაცვლათ, რომ ადამიანი დაეხრჩოთ კმაყოფილდებოდნენ იმით, რომ მას წყალში ჩააყურყმელავებდნენ, ან შეაგდებდნენ, აქედან იწყება ერთმანეთისათვის წყლის შესხმის ჩვეულება”. [11-1913:58]

მიუხედავად იმისა თუ რამდენი დრო გავიდა, ან რომელი რელიგიური აღმსარობლისა იყო ესა თუ ის კუთხე, ქართულ სოციალურ სივრცეში მყარად ჰქონდა ფესვები გადგმული უძველეს რწმენა-წარმოდგენებს. ქართველ ხალხს არასოდეს გაუწყვეტია კავშირი თავის ისტორიულ, კულტურულ, რელიგიურ, მითოლიგიურ საწყისებთან. უძველეს ყოფაში ჩამოყალიბებულმა, გენეტიკურმა ქვეცნობიერმა, დიდი გავლენა იქონია მასზედ, რომ საწესჩვეულებო ქმედებები ამ ფორმით ჩამოეყალიბებინა ქართულ ყოფაში.

ლაზარობის მსგავს სარიტუალო ქმედებას ვხვდებით „ქაშატობის” სახით, რომელიც აპრილის პირველ შაბათს სრულდებოდა, რათა „ღვარცოფს და დელგმას”, მოსავალი არ წაელეკა და ჭირნახული არ დაეზიანებინა.

უხვ-ნალექიანობისა და სეტყვის საწინააღმდეგოდ სცოდნიათ „უქმის დანათვლა”.[5-2009:68] “სოფელი ნაკვეთ დღედ პარასკევს და შაბათს აწესებს. გუთანს გამოუშვებენ, წავლენ ხატში, დაუკლავენ სასოფლო საკლავს და შეევედრებიან: სეტყვამ ყანები არ დასეტყვოს და ზომიერი დარ-ავდარი მისცეს”. უქმის გამტეხს სოფელი აჯარიმებდა და დადგენილი წესი მოსავლის აღებამდე ძალაში იყო. თუ ვინმეს „საშური” საქმე ჰქონდა შეეძლო „უქმის დანათვლა”, ანუ მას შემდეგ რაც ხატს საკლავს დაუკლავდა შეეძლო მუშების შეგროვება სათიბისა თუ სამკალისათვის.

რელიგიურ-რიტუალურ საფერხულო მისტერიებს შორის, ფრიად მნიშვნელოვანი და გამორჩეული ადგილი უკავია; სამკურნალო (სამედიცინო) დანიშნულების მქონე, მისნურ საცეკვაო რიტუალებს. აღნიშნული ჩვენს ქვეყანაში ბატონების სახელით არის ცნობილი.

ვ.ბარდაველიძის აზრით,[12-1953:129-130] ფერხულების გარდა თითოობით, წყვილ-წყვილად თუ ჯგუფურად წრიული „შუშპრობაც”, ფართოდ იყო გავრცელებული საქართველოს მთასა და ბარში, რომელიც მთელ რიგ სარიტუალო წეს-ჩვეულებებს შეიცავდა. არსებობდა, სარიტუალო ქმედების განმსაზღვრელი ინსტიტუტები და „მაღალი განვითარების ასტრალური კულტები”. სხვადასხვა სახის რიტუალებს შორის, ფართოდ იყო გავრცელებული „დიდი დედის ნანას” თაყვანისცემა. „აქ ამ ასტრალურ კულტებში წრიული ცეკვების აზრს და დანიშნულებას, კარგად გამოავლენს, საწესო მოქმედებათა მთელი კომპლექსი, რომელშიც წრიული ცეკვები შედიოდა, როგორც საწესო მოქმედების ერთ-ერთი სახეობათაგანი”.

ნანას თაყვენისცემას უკავშირებს  ვ.ბარდაველიძე „ბატონებისადმი” მიძღვნილ სარიტუალო ქმედეებას და ფრიად საგულისხმო დასკვნებსაც გვთავაზობს. იგი აღნიშნავს, რომ „ბატონების კულტის მნიშვნელოვან დამახასიათებელ მხარეს, შეადგენდა ზვარას დაყენება და საერთოდ სახადიანი ავადმყოფის მიმართ „თავშემოვლებისა” და “გარშემოვლების” რიტუალი, რომლითაც ხორციელდებოდა, ბატონების თაყვანისმცემელთა წრის სახით. ქმედობანი-ავადმყოფის გარშემო, წრის გაკეთება, მის ირგვლივ შემოვლა და სხვადასხვა საბოძვარის, საზვარაკო საქონლის შემოტარება”.

უნდა აღინიშნოს, რომ ორივე ტერმინი თავშემოვლებაც და გარშემოვლებაც, წრიული ფორმის დასრულებულ ქმედებას გულისხმობს. აქვე ვხვდებით „საზვარაკოს” და „საბოძვარის” ფართო დახასიათებას, სადაც მკაფიოდ არის მითითებული, რომ აღნიშნული რიტუალის შესრულებისას, ღვთაებათათვის მიძღვნილ შესაწირს თეთრი ფული, თეთრი ფერის თხა ან ციკანი წარმოადგენდა, რომელსაც შემდეგ წითლად შეღებავდნენ, ან წითელი ნაჭრებით შეამკობდნენ. ასევე ვხვდებით, სხვა და სხვა სახის შინაური პირუტყვისა თუ ფრინველის ზვარად დაყენებას. ზვარად დაყენებული საქონლის დაკვლა არ შეიძლებოდა, იგი სახლშივე რჩებოდა, ხოლო ფრინველს, ავადმყოფის გამოჯანმრთელების შემდეგ, „წმინდა ბარბარეს” სახელობის ეკლესიას სწირავდნენ.

სარიტუალო აქსესუარების და რეკვიზიტების ფერთა გამას, განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს, რადგანაც იგი მკაცრად არის დადგენილი. აღნიშნული ფერების მქონე ატრიბუტიკა, მისნური საცეკვაო რიტუალების თანმდევია, თითქმის ყველა ეპოქაში უცვლელად ვხვდებით, ამ კონკრეტული ფერების მოთხოვნას საწესჩვეულებო ქმედებებში. რაც კიდევ ერთი უტყუარი დასტურია აღნიშნული ქმედებების წინამორბედებთან უწყვეტი კავშირისა.

რაც შეეხება თვითონ რიტუალს, იგი მთავარი მოქმედი პირისა და დასისაგნ შედგება. ქურუმის ფუნქციას, სახადიანის დედა ითავსებს (ე.წ. ბატონების მამიდა) ხოლო დასში გაერთიანებულია, ავადმყოფის მახლობელი ნათესავები და მეზობლები. საინტერესო ტერმინია „სახადი”. თავისთავად თითქოს აუცილებლად მოსახდელს ნიშნავს, ანუ თითქმის ვალის გასტუმრების, რაღაცის მაგიერის დაბრუნების ტოლფასია. სავარაუდოდ ღვთისაგან ნაბოძები სიცოცხლის, ადამიანური კეთილდღეობის.

გარშემოვლება ხდებოდა ერთი მხრით, ცეკვითა დაგალობით. აუცილებლად თეთრებში ან წითლებში შემოსილი, ხშირად გულისპირგახსნილი და ძუძუებამოყრილი, ზოგჯერ კი სრულიად შიშველი მანდილოსნებისაგან, მეორე მხით დაჩოქილ, დაოთხილად და ფოფხვით. აგრეთვე აღნიშნული ფერის ტანსაცმლით შემოსილი ან სრულიად შიშველი ქალებისაგან, რომელთაგან ზოგს, კისერზე ვაზის, ნერგის წნელის ან რკინის უღელი ედგა, ხელში ანთებული თაფლის სანთლები ეჭირა ან ხელის გულზე ბაზმები ენთო.

სავარაუდოდ მისტერიის სიმძაფრეს ავადმყოფის მდგომარეობა განაპირობებდა. რაც უფრო ავად იყო „სახადიანი” მით უფრო მეტი თავდადებით სრულდებოდა რიტუალი და მით უფრო მეტად უცხადებდნენ მორჩილებას „ბატონებს” ქურუმიცა და მისი თანმხლები დასიც.

აღნიშნული რიტუალური წესჩვეულება, ფართოდ იყო გავრცელებული საქართველოს სხვა და სხვა კუთხეებში. იგი გამოიყენებოდა „ეპიდემიური დაავადებათა დროს, ამ დაავადებაზე ზემოქმედების მიზნით”. ფაქტობრივად ფიქსირდება, „გადამდებ სნეულებათა ცეკვით მკურნალობა “, ერთგვარი ქორეო-თერაპია.

მთავარია პრობლემის დამარცხების ხერხის მოძებნა, ხოლო თუ ხერხი ეფექტური აღმოჩნდება, მაშინ იგი კონკრეტულ სოციალურ სივრცეში თვითონ იმკვიდრებს თავს და ინდივიდუალური თავისებურებებით ვითარდება, ადამიანური მოთხოვნილების შესაბამისად. უფრო მეტიც, მას სიმძაფრე და ძალისხმევა ემატება საზოგადოების მხრიდან.

უძველესი წარმოდგენებით ინფექციური დაავადებების, განსაკუთრებით კი ყვავილის და წითელას გამომწვევ მიზეზად, ეგრედწოდებული ანგელოზების „ბატონების” დასახლება იწვევდა. მას როგორც სტუმარს ისე აღიქვამდნენ და მაქსიმალურად ცდილობდნენ ეამებინათ მათთვის. ზოგადად ქართულ კულტურაში სტუმრის სტატუსის მქონე ადამიანი ისედაც დიდი პატივისცემით სარგებლობდა, მითუმეტეს „ბატონები”. ძალიან ეშინოდათ ბატონების განრისხების, რადგან განრისხებული ბატონები სახლს უმსხვერპლოდ არ დასტოვებდნენ. ამიტომ, სადაც ავადმყოფი იყო, არ ამზადებდნენ სადილს, არ რეცხავდნენ სარეცხს, „ბატონები” ვერ იტანდნენ გაღვივებულ ნახშირს, კვამლს, მდურარე წყალს და ა.შ.  საჭირო იყო განსაკუთრებული ცხოვრების წესის შენახვა. რაც შეეხება დაავადებულს მისთვის საგანგებო გარემო იქმნებოდა, მისი სამყოფელი გამორჩეულად ირთვებოდა, ჰკიდებდნენ ფერად ნაჭრებს, წითელ ფარდებს, ცდილობდნენ ინტერიერის სასიამოვნოდ მორთვას. უნდა მოქცეულიყვნენ ისე, რომ ბატონებისათვის ეამებინათ და ხოტბა შეესხათ მათთვის. „გაისმოდა ჩონგურის ხმა და იავნანა, ქალები რომლებიც ავადმყოფის გარშემო იყვნენ, ართობდნენ „ბატონებს” ცეკვით, ამასთან მოცეკვავეები სულ შიშვლდებოდნენ. ნამდვილ სამკურნალო საშუალებას არ ხმარობდნენ, რადგან ეს ბატონებს არ სურდათ და ისინი სჯიდნენ იმათ, ვინც გაბედავდა მათთან ბრძოლას წამლებით”. ამგვარი სარიტუალო ქმედებისათვის არსებობდა განსაკუთრებული რეპერტუარი: „იავ-ნანა”, „საბოდიშო”, „ია პატნეფი”. „სამკურნალო ცეკვა იავ-ნანას თანხლებით, უფრო მეტად ქართლ-კახეთში გვხვდება, ხოლო ბატონები და საბოდიშო დასავლეთ საქართველოში იმერეთსა და გურიაში.  ო.ჩიჯავაძე ასევე აღწერს საბოდიშოს, სამეგრელოს რეგიონში. ამ შემთხვევაში ჩონგურის თანხლებით შესრულებული სიმღერის სახით, სადაც კუთხური რწმენიდან გამომდინარე „თუ ავადმყოფს ჩაეძინა, ჩუმდებიან და ჩონგურს მის ახლოს კედელზე ჩამოკიდებდნენ, იმ წმენით, რომ „ბატონები”, ჩუმად უკრავენ ჩონგურზე და საოცარ ხმებს გამოსცემენო”.

მიუხედავად იმისა, რომ ბატონები ავადმყოფობას იწვევდნენ და რიგ შემთხვევაში სიცოცხლის წართმევაც შეეძლოთ, ხალხი მათ მაინც კეთილ სულებად აღიქვამდა და დაავადებულის მდგომარეობას, საკუთარ დაუდევრობას მიაწერდა. ითვლებოდა, რომ ისინი მათივე მიზეზით არიან განრისხებული, მაგრამ ბატონების გულის მოგება სიმღერით და ცეკვა-თამაშით შეიძლებოდა.

ლ.გვარამაძე აღნიშნავს, რომ „ცეკვის თანმხლები ორივე სიმღერა სრულდება - პირველი, „იავ-ნანა” (ანდანტე) და მეორე “საბოდიშო“ (ანდანტე კანტაბილე).  სიმღერის ზომა განსაზღვრავს, ცეკვის ნახაზის ტემპსა და რიტმს. მისივე აზრით, ცეკვა აგებული იყო, ნელ და დამამშვიდებელ მოძრაობებზე, რაც  გამოხატავდა შემსრულებელთა შინაგან მდგომარეობას. [2-1957:37-38]

 თავისთავად ადამიანის შინაგანი მდგომარეობა, საფუძველს უყრის ახალი სახის შექმნას. სარიტუალო ქმედების მონაწილეთათვის მნიშვნელოვანი იყო, მათი ფუნქცია-დანიშნულების არსის წვდომა. თუ გავითვალისწინებთ დასახმარებელი ადამიანის ფაქტორს, რომელსაც შენი შველა სჭირდება, შექმნილი სიტუაციის სიმძაფრე, განაწყობს მოქმედ პირებს, ზედმიწევნით სწორად, მაღალი თავდადებით და მონდომებით აღასრულონ საკრალური რიტუალი. იმის გააზრება, თუ ნაკლებმა მონდომებამ, არაადეკვატურმა ქმედებამ, ან სიტუაციის შეუფასებლობამ, შეიძლება ფატალური შედეგიც კი გამოიწვიოს, საკმარისი არგუმენტებია იმისათვის, რომ რიტუალში მონაწილე პერსონებს საფუძვლიანი მოტივაცია გაუღვივოს ავადმყოფის გადასარჩენად. აღნიშნული რიტუალი, რაც შეიძლება დამაჯერებელი ქმედებებისაგან შედგებოდა. პირველ რიგში, მონაწილეებს სჯეროდათ თავისი მოქმედების, შემდეგ „სახადიანს” და რა თქმა უნდა საზოგადოებსასაც. სწორედ ადამიანის დამაჯერებელი ქმედება ახდენს გარშემომყოფებზე გავლენას, რომლის წყალობითაც ირწმუნა ხალხმა ამ ქმედების ჭეშმარიტება და საუკუნეების მანძილზე დაამკვიდრა საკუთარ სოციუმში.

ზეარსებათა გულის მოსაგებად და სხეულიდან ავადმყოფობის გასადევნად, რაჭის რეგიონში, ქალთა მისნური საფერხულო რიტუალი „სარალე” [5-2009:55]  გვხვდება, რომელიც მთვარის კულტისადმია მიძღვნილ. „თებერვალში, დედაკაცები ჩაებმებოდნენ ფერხულში. ერთ-ერთი გამოეყოფოდა, პირით მზისკენ, დაიჩოქებდა, ცალი ხელით მიწას ეხებოდა, მეორე ხელს კი, სიმღერის დროს ნახსენებ სხეულის ნაწილებზე ირტყამდა და ასევე მღერით ჩამოუვლიდა, მთელ სხეულს. დანარჩენები მის მახლობლად მოძრაობდნენ და კორიფეს ნათქვამს, ყოველი მუხლის ბოლოს იმეორებდნენ, თან „სარალეს” დასძახებდნენ”. აღნიშნული რიტუალი, ზეარსებათა გულის მოსალბობად, მათი კეთილგანწყობის მოსაპოვებლად და თავის შესაწყალებლად სრულდებოდა.

თუ  გავიხსენებთ, ზემოთ მოყვანილი რიტუალების მუსიკალურ თანხლებას, არც ისინი გამოირჩევიან, მაღალხმიანი, მქუხარე შესრულებით. როგორც ჩანს, მთელი ამ რიტუალების კულმინაცია, მათ მოქმედებასა და შინაარსშია. სარალეში ვხვდებით „კორიფეს”, მთავარი ქურუმის სახით და მეფერხულეებს, რომელნიც უერთმენეთოდ ვერ აღასრულებენ რიტუალს. ზემოთხსენებული რიტუალებიდან გამომდინარე, ყალიბდება (იკვეთება) ზოგად-სარიტუალო შესრულების ფორმა, რომელიც მოიცავს, ერთ მთავარ ქურუმს და რიტუალში მონაწილეთა მთელ დასს, მეფერხულე, მოცეკვავე ქალების სახით.

მისნურ საცეკვო რიტუალებს გააჩნდა, გამორჩეული მუსიკალური თანხლება, სასიმღერო რეპერტუარის სახით, რაც არაერთხელ გამოიკვეთა ჩამოთვლილი რიტუალების შესრულების დროს. ერთ-ერთ მაგალითად შეგვიძლია მივიყვანოთ, აფხაზი ეთნოგრაფის ა.ნ. მარღანიას  ცნობა, [2-1957]   სადაც ის აღნიშნავს, რომ „არშიშრა არის შინაარსი სიმღერისა „ატლარჩოპა”, რომელსაც ასრულებდნენ მძიმე დაავადებების ან „წმინდა ვიტის” დაავადების დროს.

აფხაზეთში ვხვდებით წმინდა ვიტის დაავადებას, რომელიც მჭიდროდ არის დაკავშირებული, საცეკვაო ხელოვნებასთან. საგულისხმოა, რომ აღნიშნული დაავადება მხოლოდ ქალიშვილებს ემართებოდათ. ავადმყოფი გამოირჩეოდა კრუნჩხვითი მოძრაობებით, იგი „ლოგინში” არ წვებოდა, ჩვეულებრივი დაავადებულის სიმპტომები არ გააჩნდა. ხანში შესული ხალხი, ამ ქმედებას აღიქვამდა, როგორც რელიგიურად დაავადებულის გამიზნულ ქმედებას და ფიქრობდნენ, რომ ავადმყოფს თვით ღმერთი აცეკვებდა მისივე საამებლად. აქედან გამომდინარე, მის გარშემო მყოფი საზოგადოება, სადღესასწაულო მდგომარეობაში იმყოფებოდა არსებული დაავადების სრულ განკურნებამდე. დაავადებული ქალიშვილი, ამ პერიოდში გამორჩეული პრივილეგიებით სარგებლობდა, არა მარტო თავის „აულში”, არამედ მთელ ოლქში. მას უფლება ჰქონდა, თავისთვის აერჩია მოსამსახურე, როგორც გლეხებიდან, ასევე მასზე სოციალურად მაღლა მდგომი ფენიდან, თავად-აზნაურებიდან. „რჩეული” პიროვნება მიუხედავად მისი სოციალური მდგომარეობისა, მოვალე იყო დამორჩილებოდა ავადმყოფის ნება-სურვილს. თუ სახლში შესული რომელიმე ადამიანი, დაინახავდა „მოცეკვავე ავადმყოფ ქალს”, ვალდებული იყო ეცეკვა მასთან.

ლ. გვარამაძე წარმოადგენს „ატლარჩოპას” სანოტო მასალას, რის საფუძველზეც აღნიშნავს, რომ „ვიტის სნეულებით დაავადებული, აფხაზი ქალიშვილის ცეკვა, ნელა იწყებოდა და თანდათან ჩქარდებოდა”.

საზოგადოების დამოკიდებულება, დაავადებულის მიმართ, მათი უპირობა მორჩილება დადგენილი წესებისადმი, ნათლად ადასტურებს მაღალ რელიგიურ ზეგავლევას არსებულ სოციალურ სივრცეში.

მრავალფეროვანი მისნური საცეკვაო რიტუალების ჩამონათვალში, საპატიო ადგილს იკავებს, ხეთა თაყვანისცემასთან დაკავშირებული, სარიტუალო საწესჩვეულებო სანახაობანი. მიზიტხუს [1-2012]   დღესასწაული გაზაფხულზე ეწყობოდა, რომელიც ქალთა უპირობო დომინირებით მიმდინარეობს. თავისთავად მიზიტხუ ტყეების ღვთაებად გვევლინება, მის დღესასწაულზე სახლებს ბალახებითა და ყვავილებით რთავენ. “წინა ღამეს, ახალგაზრდა ქალებს, მოხუცი დედაკაცები გაუძღვებოდნენ და თოფის სროლით მიდიოდნენ ტყეში, ხუთყურა ყვავილის საპოვნელად. ახალგაზრდა ვაჟები კი დაფლულ განძს დაეძებენ“. მზის ამოსვლისთანავე, „სიმღერითა და დიდებით”, საგანგებოდ ყვავილებითა და ბალახებით მორთულ სოფელში ბრუნდებოდნენ. ამ პროცესიას მოუძღვება, წინამძღოლი მოხუცი ქალის სახით. იგი მუხის ფოთლების გვირგვინითაა შემკული და საზვარაკო ირემზე ზის. დიდ ყურადღებას იმსახურებს, პროცესიის რიგითობის პრინციპი, რომელიც თეთრი გიორგის დღესასწაულზე აღწერილ რიგითობას ემთხვევა: წინამძღოლი ქალის შემდეგ, ქალთა გუნდი და მხოლოდ შემდეგ მამაკაცები. პროცესიის ამგვარი განაწილება გვაფიქრებინებს, უძველეს საწესჩვეულებო ქმედებაში მდედრობითი სქესის დომინირებას რიტუალური ქმედების აღსრულებაში. ძირითადად ქურუმთა კოლეგია, ქალებისაგან შედგებოდა და რიტუალის ჩატარების ექსკლუზივსაც ისინი ფლობდნენ.

„ყოველ ქალს თან ყვავილი, ან ხის ტოტი უნდა მიეტანა და სამსხვერპლოს ფეხთით დაედო, რომელზედაც, მიზიტხუ ღმერთისათვის ზვარაკი უნდა შეეწირათ”. ამ ქმედების შემდეგ, იმართედობა ჯირითობა და ყაბახი, გამარჯვებულს სამსხვერპლოსთან მდებარე (შეწირული) ყვავილი ან ტოტი ერგებოდა. ლ.გვარამაძის  ინფორმაციით, გამარჯვებულს უფლება ჰქონდა, ყვავილის მიმტან გოგოსთან ეცეკვა მთელი საღამო „მიზითხუს ცეკვა”. [2-1957:62]  

საწესჩვეულებო რელიგიური რიტუალები, თუ არ იმართებოდა რომელიმე ღვთაებისადმი განკუთვნილ სამლოცველოში, ან ტაძარში, ანუ გამორჩეულ გარემოში, ხალხი თვითონ ქმნიდა ამ გამორჩეულ გარემოს იმ ადგილას, სადაც აღნიშნული საწესჩვეულებო ან ასადღესასწაულო ქმედება უნდა ჩატარებულიყო. ითვლებოდა, რომ ამ კონკრეტულ დღეს ღვთაებებიც, ამ საგანგებოდ შექმნილ გარემოში იმყოფებოდნენ.

ხეთა თაყვანისცემის სხვადასხვა სარიტუალო ქმედებებს ვხვდებით ქართულ ყოფაში, ან ხესთან გამორჩეული ქცევის წესებს. მაგალითად, გურიაში არსებობდა უნაყოფო ხის შელოცვა, “ბერწ ხესთან” ქალი ჩონგურს დაუკრავდა და დაიღიღინებდა, იმ რწმენით რომ იგი ნაყოფს გამოიღებდა. [5-2009:61]  ასევე თანამედროვე ყოფაში ვხვდებით „კაკლის ხის შეშინებას”, თუ იგი ნაყოფს არ გამოისხამს მას ცულით შეაშინებენ. ცულის პირით რამდენჯერმე დაუკაკუნებენ, მასაც შეეშინდება და ნაყოფს მოისხამს.  ამას გარდა არსებობს, სხვა უამრავი რწმენები და ცრურწმენები ხის კულტთან დაკავშირებით, რომელიც უძველესი რწმენის საფუძველზე შექმნილი ხალხური მისნური რიტუალებიდან იღებს სათავეს.

პარალელურ სამყაროთა შორის ურთიერთობის აუცილებლობას უკავშირდება, მისნური საცეკვაო რიტუალი. სააქაოსა და საიქიოს შორის კავშირი, ამ ორი განზომილების არსებობა ამოძრავებდა და ამოძრავებს ადამიანთა მოდგმას თავისი არსებობის მანძილზე. ცნობიერებაში დაბადებული აზრი სხვა სამყაროს არსებობის შესახებ, უბიძგებს მას დაიწყოს ქმედება მასში შესაღწევად. ადამიანი ხომ მარად მიისწრაფოდა ცნობისმოყვარეობის დასაკმაყოფილებლად. სასურველი მიზნის მისაღწევად იგი აყალიბებს, მთელ რიგ ქმედებათა ციკლს, ადგენს წესებს ამ ქმედების წარმატებით განხორციელებისათვის, საკუთარი ხედვითა და შთაგონებით, ანიჭებს უპირატესობას ისეთი სქესის წარმომადგენლებს, რომელნიც უფრო ღვთაებრივნი არიან. სწორედ მათ მიანდობს ფიზიკურად მიუწვდომელ სამყაროსთან ურთიერთობის პასუხისმგებლობას. იმ სამყაროდან მათივე არსებობისათვის აუცილებელი ინფორმაციების მოპოვებას, პარალელურ სამყოფელთან მყარი დადებითი ურთიერთობების შენარჩუნების მიზნით. ადამიანისათვის მიუწვდომელი “სკნელი” მათზე აღმატებულად ითვლებოდა: ღმერთების, ნახევრად-ღმერთების, ღვთაებების, მათი გარდაცვლილი ოჯახის წევრების ან შორეული წინაპრების საცხოვრისად.

ზემოთხსენებული მოსაზრების მყარ არგუმენტად გვევლინება,საქართველოში არსებული, მიცვალებილის სულის მოსახსენებელი რიტუალები (დალაობა, ლიფანილი და ა.შ) ან მათთან დაკავშირებული რელიგიურ-რიტუალური წეს-ჩვეულებები. ხევსურეთში ვხვდებით „ტალავართ აღებას” [13-1940:39,40], რომელიც მიცვალებულის სიკვდილიდან, ერთი წლის თავზე ეწყობოდა. იგი თავისი არსით მისნური საცეკვაო რიტუალია, ხოლო მისი ფორმა და შინაარსი აღნიშნულს წმინდა წყლის ქორეოგრაფიულ მისტერიად აყალიბებს. როგორც მსგავსი ტიპის საფერხულო სანახაობები, ტალავართ აღებაც მთავარი პერსონაჟისა და მეფერხულეებისაგან შედგება. ამ შემთხვევაში ქურუმს „მეენე” ეწოდება (მიცვალებულის ენით მოლაპარაკე) მეფერხულეებს კი „მოქვითინეთა” გუნდი. რიტუალში მონაწილეთა სქესი მკაცრად განსაზღვრულია, იგი მხოლოდ ქალებისგან შედგება. „ხმით ტირილის ატეხა ხდებოდა მას შემდეგ, რაც ქალები შექეიფიანდებოდნენ, ხმით მოტირალი დაიწყებდა ცახცახ-კანკალს, თავს აქეთ-იქეთ აქნევდა, და დაიწყებდა ბარბაცს, ხელების ფშვნეტას, კბილების ღრჭენას; ვითომ სიტყვებს ვერ ამბობდა, არ უნდოდა. ხან მოქანცული მიესვენებოდა, როცა მოტირალი ქალები მას შეამჩნევდნენ, ყველანი გაჩუმდებოდნენ და ელოდნენ თუ რას ათქმევინებდა მოტირალს მიცვალებულის სული. ტირილის ამტეხი კი მეტად წვალობდა, ღმუილს დაიწყებდა, ხან გასაქცევად დაემზადებოდა, ქალები დაიჭერდნენ და ეტყოდნენ: ქალო გამაიღე ენა ნუ აწვალებ, ნუ უჭერ კბილთ, ანაბრივ შენ უნდუხარ მეენედ. მერმე მიცვალებულისათვის, სახელს დაადებდნენ და სახელის მდები ქალი ეტყოდა ხმით მოტირალს: სადაც შენა ხარ (მიცვალებულის სახელს იტყოდა) შენეც სახმარე ას, ნუ აღონებ გამაატანი ენაი შენს მეენეს. ამის შემდეგ ქალიც ამოიღებდა ხმას, პირველად მიცვალებულის ენით დაიწყებდა ლაპარაკს, მაგალითად: „აძრახდი ჩემო მეენეო ნუ დამაღონე სულეთჩიაო, ჩაიდევ წილი ტირილჩიაო მე შენ მინდიხარ მეენედაო”. ხმით მოტირალისა და მონაწილეთა მოქმედებები განსაზღვრული იყო. როდესაც ხმით მოტირალი მოსთქვამს სხვა დანარჩენი გაჩუმებულია (ხმამაღლა არ ტირიან) როდესაც მეენე დაიქვითინებს, მოტირალი ქალებიც მაშინ ქვითინებენ. „მოტირალის ტირილი აღწერილობითი ხასიათის იყო, სადაც გარდაცვლილის განვლილ ცხოვრებას ან მის მიერ ჩადენილ გამორჩეულ ქმედებას ასახავდა, ასევე მოიხსენიებდნენ, ძველ მიცვალებულებს და იქ დამსწრე მოტირალთა მიცვალებულებსაც. ხმით მოტირალი, რიტუალს ხელ-ჯოხით ან მიცვალებულის ხანჯლით ასრულებდა, რომელთაც ხშირად ებჯინებოდა, ორივე ხელით. აღნიშნულ რეკვიზიტს შუბლზე მიიდებდა და დაიქვითინებდა, შემდეგ თავს მაღლა ასწევდა და სიტყვას იტყოდა. ყოველივე ხსენებული, საფერხული (გუნდობრივი) წესით სრულდებოდა. ფაქტობრივად არც შეიძლება სახვაგვარად, იმდენად ახლოს არის იგი, ყველა თავისი კომპონენტით მისნურ რიტუალთან. თუ დავაკვირდებით მეენესა და თეთრი გიორგის მონა ქალების ქმედებებს, თითქმის არ განსხვავდება ერთმანეთისაგან.

მეენე გამორჩეული ნიჭის პატრონი უნდა ყოფილიყო, მას უნდა შესძლებოდა განსაკუთრებით მგრძნობიარე სიტყვების წარმოთქმა, რათა ხალხი აეტირებინა. გარდა ამისა, მის ნატირალს ზეპირად სწავლობდნენ და მამაკაცები „თიბვის დროს ცელზე” მღეროდნენ; ამ სიმღერას „გვრნი” ეწოდებოდა.

ხმით ტირილის კიდევ ერთ სახეობას ვხვდებით „სულეთობის”  ან „სულთანობის” სახით. [1940:41,42].  ამ შემთხვევაში ვხვდებით, ხმით მოტირალის „ქურუმის” მეორე სახელწოდებას - „მესულთანეს“. მართალია ტირილის ფორმა ორივე შემთხვევაში ერთნაირია, მაგრამ სულეთობისას, მესულთანე უშუალოდ მიცვალებულის ენით ლაპარაკობდა (ანუ პირველ პირში). იგი წინასწარმეტყველებდა თუ რა ზიანი მოელოდა, ოჯახს და სოფელს. ჭირისუფალს ზედამრჩოს არიგებდა საიქიოდან. სულეთობისთვის ოჯახი განსაკუთრებულ სამზადიში იყო, დაიდგმებოდა ტაბლა, ერთ-ერთი იქ მყოფი, სანთლით ხელში წარმოსთქვამდა: „ საცა შენა ხარ (მიცვალებულის სახელს იტყოდა) შენ სადგურ სამყოფი, როგორც ჩვენ ხალთ, ჩვენ წინ აქ ეს გამზადებული სუფრაი სულსამც შენ მეეხმარების, თუ რამ გაღონებს, ჩვენ ვერ ვიცოდათ, გაგვიცხადი ათქმი მესულთანეს”. ამის შემდეგ „მთქმელი” მიცვალებულისათვის გამზადებულ სუფრას სანთელს მიაკრავდა და დაჯდებოდა. აუცილებელი სარიტუალო ტექსტის შემდეგ მესულთანეს მდგომარეობა იცვლებოდა. თითქოს მას მკვდრის სული აწვებოდა და სხეულში სახლდებოდა, ჭიდილი იქმადე გრძელდებოდა სანამ მესულთანე მიცვალებულის მეენე არ გახდებოდა. ეს კი საკმაოდ დიდ ძალისხმევას მოითხოვდა. თვალნათლივ ჩანდა, მესულთანე როგორ „იტანჯებოდა”, შესაძლებელია იგი ორი სულის მეენეც გამხდარიყო. მას დიდი გამოცდილება, უნარი და ოსტატობა უნდა ჰქონოდა. ითვლებოდა, რომ იგი თავისი ნებით კი არ ტიროდა, არამედ „მკვდარნი ატირებდნენ”. მესულთანე დედაკაცი, გაბედული და სიტყვის ოსტატი უნდა ყოფილიყო, რათა ხალხის ყურადღება მიექცია, ხოლო მისი ასაკი აუცილებლად 20 წელს აღემატებოდა. იგი რიტუალის შემდეგ განსაკუთრებულ წესებს იცავდა: „თემიდან მოსული ხმით ხმით მოტირალი საღამოს შინ ბრუნდებოდა, რადგან მზის ჩასვლის შემდეგ ტირილი, „ღმერთისად უკლოობის თხოვნაი” იყო. ამიტომ ღამით ხმამაღლა არავინ ტიროდა და თუ იტირებდა ისე, რომ მისი ხმა არავის გაეგო”.

დ.ჯანელიძე თვლის, რომ სულეთობაში მოცემულია გლოვის მგოსნობის ჩანასახი, თეატრალური წარმოსახვის ელემენტებით, შრომასთან დაკავშირებული, ხმით მოტირალის ნატირალი და სულეთობა, „სახოიბის გლოვის მგოსნობის ერთ-ერთ_ დასაბამია”. [6-1983:163]

გამორჩეული ცხოვრების წესი, განსაკუთრებული მისია, სიტუაციის შესაბამისობა და გარშემოყოფთა ნდობა, ასევე გამორჩეული უნარების ფლობა და მისი მოქმედებების დამაჯერებლობა. ეს ისკრიტერიუმებია რომელიც, ქურუმის როგორც სოციალური მოვლენის დაბადებას უწყობს ხელს, ვინაიდან გარემო ქმნის მოცემულობას, ხოლო კონკრეტული მოცემულობა კონკრეტულ სოციალურ სივრცეს.

ზოგადად მიცვალებულის კულტი და მისი პატივისცემა, მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს, ქართულ ყოფაში. აქედან გამომდინარე, მიცვალებულისადმი, გლოვის-წესებისადმი სხვადასხვა  კუთხეში განსხვავებული  წესჩვეულებები არსებობდა. გარდა ამისა, აღსანიშნავია რომ თანამედროვე ეპოქაშიც, უამრავი სხვა ეთნოსისაგან გამორჩეული ტრადიცია ახასიათებს ქართულ ყოფიერებას. არსებობს საკითხისადმი ფილოსოფიური მიდგომა - „ზოგად ქართული”, რაც თითქმის ყველა კუთხეში იდენტურია. წეს-ჩვეულებების ნაწილი, ზოგ კუთხეში მთელი სიმძაფრით არის შემონახული და მკაცრად მოეთხოვება საზოგადოებას მისი დაცვა. გარდა ამისა, რიგ შემთხვევებში, ეთნოგრაფებისა ან სხვა მკვლევართა შრომებში ვხვდებით, თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ბევრი რამე ისე გვაქვს არაცნობიერში გამჯდარი, შეიძლება ჩვენ ყურადღებაც არ მივაქციოთ, მაგრამ სხვა ერებისათვის უცნაურ მოვლენათა ციკლად აღიქმებოდეს.

მესულთანეს ანალოგს, სამეგრელოში „მათვალარი”ეწოდება, რომელიც ზუსტად იგივე ნიჭიერებებით უნდა იყოს შემკული რითაც, “მეენე”-“მესულთანე.”[5-2009:35] რაღა თქმა უნდა, სულების სამყაროში მოგზაურობის პრეროგატივა, აქაც ქალს ეკუთვნის. საჯაროდ ხდება ინფორმაციული ხასიათის დატირება, სადაც ყურადღება მახვილდება, გარდაცვლილის დადებით თვისებებზე, თანაც მათვალარს ევალება რომ ყველაფერი ისე წარმართოს საზოგადოებაზე მაღალი გავლენა მოახდინოს: „დამსწრეთ გული აუჩვილოს და აატიროს”. აღნიშნულ რიტუალს განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობა ჰქონია, რადგან ითვლებოდა, რომ რაც მეტია მოტირალი, მით უფრო დაფასდებოდა მიცვალებული. ხევსურეთშიც იგივე აზრს ვხვდებით, ბევრი „ხმით მოტირალი” ამშვენებს მკვდარს. 

ქართული მისნური საცეკვაო რიტუალები, ჩვენი ერის, როგორც ერთ-ერთი უძველესი ცივილიზაციის, ერთგვარი რელიგიური გამოვლინებაა. იგი არის ისტორია წარმართული რელიგიური მსახურების შესახებ, მისი, როგორც ზოგადსაწესჩვეულებო ქმედების დაბადება-განვითარების შესახებ. აღნიშნული რიტუალები გახლავთ ნათელი დასტური, უძველესი ქართული ცივილიზაციის მდგრადობის შესახებ, რომელიც ისტორიულ, არქეოლოგიური მტკიცებულებების დარი არგუმენტია, როგორც უძველესი ცივილიზაციის კულტურული მოვლენა. ვფიქრობ, არანაკლებ მნიშვნელოვანია ამა თუ იმ ეთნიკური ჯგუფის, ცნობიერების დაბადება ჩამოყალიბება რა პერიოდიდან იწყებს არსებობას და როდიდან  უერთდება მისივე ასაკის ან უფრო ძველი ხალხების კულტურას, რადგან ცნობიერების საფუძველზე იქმნება ყოველივე კულტურული და მატერიალური ძეგლები თუ მტკიცებულებები.

არ არსებობს ცივილიზაცია კულტურის გარეშე, ეს უკანასკნელი მხოლოდ კულტურული განვითარების გზით ყალიბდება. ამდაგვარი განვითარება კი მოიცავს, მხოლოდ გააზრებული ქმედებების ციკლს, რომელიც შემდგომში აყალიბებს, კონკრეტული ეთნოსის ტრადიციებსა და წესჩვეულებებს.

ზემოთხსენებული რიტუალები, არ წარმოადგენენ მითოლოგიურ სიუჟეტებს, რომელნიც მხოლოდ, ხალხური ზეპირსიტყვიერების გზით არის შემონახული. ისინი ჩვენი ერის ყოფა-ცხოვრებაში უძველესი დროიდან გვხვდება და საზოგადოების რელიგიური რწმენა-წარმოდგენების პროპორციულად ვითარდება. იგი ქართული რელიგიური ქმედების ერთ-ერთი საწყისია, რომელიც საფუძველს უყრის რიტუალური ქმედებების აღსრულების ტრადიციას. ფართოდაა გავრცელებული ჩვენი ქვეყნის მთასა და ბარში, თითქმის ყველა რეგიონში. ხალხურ ყოფაში უწყვეტი ფორმით გვხვდება და ვითარდება, რელიგიური პანთეონისა თუ აღმსარებლობის პროპორციულად. ყალიბდება სახეობრივი სხვადასხვაობები, დარგობრივი სექციების მიხედვით, მაგრამ ყოველთვის ინარჩუნებს, მისთვის დამახასიათებელ, ძირითად ფორმას რელიგიური ქმედების კუთხით. მისნური რიტუალი, როგორც სინკრეტული მოვლენა, თავის მხრივ საფუძველს უყრის რელიგიური ქმედებების სხვა ფორმების დაბადება განვითარებას. აღსანიშნავია, რომ საქართველოს თავისი ასაკისა და ისტორიის შესაბამისი, მდიდარი რელიგიური წარსული გააჩნია, რაც ჩვენი ასაკის ერებისათვის სავსებით ჩვეულებრივი მოვლენაა.

 

 

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ჯავახიშვილი ივ., ქართველი ერის ისტორია, ტ. 1., გამომცემლობა „პალიტრა L“, თბ., 2012.

2. გვარამაძე ლ., ქართული ხალხური ქორეოგრაფიის ძირითადი საკითხები, გამომც. „ხელოვნება“, თბ., 1957.

3. ბარდაველიძე ვ., ივრის ფშავლები, თბ., ენიმკის მოამბე, XI, 1941.

4. თათარაძე ავ., ქართული ხალხური ქორეოგრაფიის ისტორიის საკითები, თბ., 1999.

5. ჩიჯავაძე ო. ქართული მუსიკალური ფოლკლორის მცირე ენციკლოპედიური ლექსიკონი, თბ., 2009.

6. ჯანელიძე დ.,  ქართული თეატრის ისტორია, წიგნი პირველი, ხალხური საწყისები, გამომცემლობა „განათლება“, თბ., 1983.

7. ს. მაკალათია. მესხეთ-ჯავახეთი, ისტორიულ ეთნოგრაფიული ნარკვევები, თბილისი, 1938.

8. Р. Эристов. О Тушино-Пшаво-Хевсурском округе, Зап. (Кавк. Отд ИРГ о-ва, Тиф), Тб.1855.

9. ედილი ზ., საინგილო, საბჭოთა მწერალი. თბილისი. 1947.

10. Званваи Соломон – “Абхазская мифалогиа и религиозие поверия и обряди между жителями Абхазии”   Газ. Кавказ 1885г. №82.

11. ჩურსინი გ., კავკასიის ეთნოლოგიის ნარკვევები. თბილისი, 1913.

12. ბარდაველიძე ვ., ქართული (სვანური) საწესო გრაფიკული ხელოვნების ნიმუშები. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა, თბილისი, 1953.

13. ბალიაური მ., მიცვალებულის კულტი არხოტის თემში, მასალები საქართველოს ეთნოგრაფიისათვის, ტ.3, გ.ჩიტაიას რედაქციით.თბ., 1940.

​

​

​

​

The Magic dance rituals in Georgia

Levan Aliashvili

Summery

​

Georgia as an integral part of antique civilizations is rich in pagan religious sacraments, that have been formed  and developed in a well–organized social space. The existence of a religious service indicates the presence of a ceremonial culture for certain ethnos. The ritual performed in honor of a particular deity, clearly represents the existence of the sacral cult. This factor conditions to realize the religious development stage of ethnos, the development of a social space, as well as the world outline and the mentality.

The birth of the deities on the basis of the consciousness and social needs, their formulation according to the sector sections, the cycle of actions or additions in the ritual performed in the honor of the new deity, pursuant to the  specifics of the cult, enable us to observe the development of the nation's spiritual and life events.

The Magic dance rituals in Georgia clearly reflect the religious culture of ancient Georgia. Sacrifice, falling into prophetic trance are the ritual processes as a roundelay form, these are the necessary events in the ceremonial activities that were widely spread in the antique world. The aforesaid ceremonial activities are met in the different parts of Georgia. In spite of the changes of epoch and religious beliefs, it never goes beyond its principal core and is represented as a roundelay mystery everywhere.

Social development and diversification of the religious pantheon arise ritual spectaculars such as: “Lazarus” (ritual to end drought, heavy rain), “Gonjaoba” - rain-making ritual (women carry across made of two scarecrows house to house), “Kotikotoba” etc. But the ritual process is the staging of the sacrifice, cyclic quality of actions and high religious obedience, the ceremonial activities are  necessary conditions here too.

Only a highly developed society can create such a strong cult, that benefits from the general national authority, to implement the sequence of actions, to set the specific criteria for the participants of the ritual, to create the necessary attributes for the cult service as well as to  gain a high confidence in the community.

​