ცნობილია, რომ წრე მნათობი ღვთაებების სიმბოლური გამოსახულება იყო. ეს მისტიკური სიმბოლო, სხვადასხვა ტრადიციულ კულტურაში, ბოროტი ძალებისაგან თავდაცვასთანაა დაკავშირებული. ასეთი მოქმედების ანარეკლი მრავლად არის შემორჩენილი ქართულ ეთნოგრაფიულ ყოფაშიც (ბარდაველიძე, ჩიტაია, 1939:22-23), სადაც ხაზგასმულია ერთი მხრივ წრის, როგორც ნიშნის საკრალური ბუნება, ხოლო მეორე მხრივ, მისი კონკრეტული თავდაცვითი დანიშნულება.

ჯერ კიდევ პალეოლითის ეპოქიდან ცნობილი იყო, რომ ძალის შესამატებლად დედამიწის სხვადასხვა კუთხის მცხოვრებნი, ასრულებდნენ წრიულ ცეკვებს _ „ეოხორებს“ (ცანავა, 2003:8). ნაყოფიერების კულტისა და შამანური მსხვერპლშეწირვის ეს მაგიური წრიული ქმედება სრულდებოდა მთის, ხის, ცეცხლის, ქორწილის დროს კი - პატარძლის გარშემო (Дашиева, 2008:45). სარიტუალო, მაგიური დანიშნულების, წრიული ცეკვები შეინიშნება მთელ მსოფლიოში. მისტიკური ქმედებების კვალი ქართულ „წრიულ შუშპრობაშიც“ (ცეკვაში) იკვეთება.

ფერხულების გარდა, საქართველოში, ცალად და წყვილად წრიული ცეკვა-შუშპრობაც სცოდნიათ, სადაც გადმონაშთის სახით, შემორჩენილია დამიზეზება-დაჭერა, ხატის მონობა, მისნობა, ქადაგობა და სხვ. (ჯავახიშვილი, 1979:128).  ხალხის რწმენით, სულთა საუფლოსთან, ზეციურ არსებებთან და სამყაროს სხვადასხვა სკნელებთან ურთიერთობით (ტრანსით) მისანი, ქადაგი იმ საჭირო ინფორმაციას იგებდა, რომელსაც შემდეგ მლოცველებს გადასცემდა.

სპეციალისტები აღნიშნავენ, რომ ამგვარი „სეანსის“ ჩასატარებლად,  ქადაგობისთვის, საჭიროა შეიქმნას სპეციალური გარემო, რომელსაც თან ახლავს მუსიკა, სპეციალური განათება, ტანსაცმელი, ინვენტარი, სხვა საშუალებათა მოხმობა რელიგიური ექსტაზის გამოსაწვევად და ცეკვა.

მაგიურ ქმედებებზე საუბრისას, ყურადღებას იპყრობს სტრაბონის მიერ თავის „გეოგრაფიაში“ აღწერილი ერთი ნაწყვეტი: „მთვარის ტაძარი იბერიის მახლობლად მდებარეობს. მეფის შემდგომ ყველაზე უფრო პატივცემულ კაცად ის ითვლება, ვინც ტაძარს ემსახურება; იგი დიდსა და მჭიდროდ დასახლებულ ხატის მამულს განაგებს და ხატის ყმების უფროსად ითვლება, რომელთა შორის ბევრი ქადაგად დაეცემა და წინასწარმეტყველებს ხოლმე“ (სტრაბონი, ვეყრდ. ჯავახიშვილი, 1979:90).

ივანე ჯავახიშვილი აღნიშნულ რიტუალს აწყურის თეთრი გიორგის დღეობას უკავშირებს და ვარაუდობს, რომ ეს უკანასკნელიც მთვარის დღესასწაული იყო. კახეთში აწყურის „თეთრი გიორგის“ დღეობა 14 აგვისტოს იმართებოდა. ეს წლის ის პერიოდია, როდესაც მთვარე სავსეა (ძველია). თეთრი გიორგის დღესასწაულზე ხალხი სამგზის ან შვიდგზის შემოუვლიდა გალავანს, გუნდი „დიდებას“ გალობდა. ეკლესიის ეზოში ცეკვავდნენ თეთრად მორთული "ხატის მონები". ზოგი, ხატის უღლებითა და მძიმე ჯაჭვით დატვირთული, ჩოქვით უვლიდა ტაძარს და მის კედელზე ანთებულ სანთელს აკრავდა. გარშემოვლის შემდეგ, ხალხი მოცეკვავე „მონა ქალის“ გარშემო იკრიბებოდა, რომელიც დროდადრო გმინავდა და იკრუნჩხებოდა. კარის ზღურბლზე იწვა "ხატის მონა", რომელსაც ყველა შემსვლელი ფეხს ადგამდა. წირვის შემდეგ იკვლებოდა შეწირული საქონელი, ფრინველი, იმართებოდა პურობა, რომელიც ხშირად რამდენიმე დღე გრძელდებოდა (ჯავახიშვილი, 1979:91).

როგორც ჩანს, „ხატის მონაზე“ ფეხის შეწმენდის რიტუალი ერთგვარად ცოდვათა განწმენდას ემსახურებოდა, რამეთუ მონა იმ შემთხვევაში შეწირულ მსხვერპლს წარმოადგენდა.

ვერა ბარდაველიძე ლაშარობის დღესასწაულზე „თეთრი გიორგის მონა ქალის“ ცეკვას შემდეგნაირად აღგვიწერს: „ლაშარობის დღესასწაულის დროს კახელები მიდიან ეკლესიაში, ბევრნი ფეხშიშველნი, თეთრი თავშლებით ან თეთრი ნაჭრით ტანისამოსზე. ვინც ფიცი დადო, თეთრებშია გამოწყობილი... მათ შორის გამოიყოფა ქალიშვილი და 16-17 წლის ჭაბუკი _ თეთრებში ჩაცმული... ჭაბუკი გარმონს უკრავს, რიგრიგობით ცეკვავენ _ ლეკურს. სხვაზე უკეთესად და მეტს ცეკვავს ქალიშვილი და მისი პარტნიორი. უცბად ქალიშვილმა უკან დაიხია, გაარღვია წრე და პირქვე დაემხო. რამდენიმე ხნის შემდეგ იგი ქადაგებას იწყებს. მისმა დედამ აიღო ფანდური და დაიწყო საცეკვაოს დაკვრა. ქალიშვილი ჯერ არ ინძრეოდა, შემდეგ წამოდგა, გასწორდა, გაშალა ხელები და ნელი ნაბიჯით დაიწყო ცეკვა. შემდეგ ისევ ქადაგად დაეცა, რაც შეწყვიტა ცეკვამ. იგი დიდხანს ცეკვავდა“ (ბარდაველიძე, 1941:67-182).

1878 წელს, გაზეთ „Кавказ“-ში გამოქვეყნებულ სტატიაში „ქართული ხალხური დღესასწაულები“, თეთრი გიორგის დღესასწაული და ალავერდობაა აღწერილი, სადაც ზეაღმაფრენით შეპრობილ „ლეკურის“ (იგივე „ქართული“) მოცეკვავე მონას, თითქოსდა თეთრი გიორგი აცეკვებს „საქორწინო“ ცეკვას (გაზ. Кавказ, 1878:230).

ყურადღებას იპყრობს „მონა“ ქალის წრის შიგნით ცეკვა. ის ზეაღტაცების, სიხარულის, დაცულობის გამოხატულებაა. წრიდან გასვლის შემდეგ, მისი დროდადრო კრუნჩხვით გამოწვეული გმინვა, შესაძლოა მიწის საუფლოში ყოფნას აღნიშნავდეს. ძველი მითების მიხედვით, სწორედ, მზე-მიწის ღვთაების შესახვედრად მიეშურებოდნენ ძველი ქურუმები გამოქვაბულებში ან ხელოვნურად ამოთხრილ ღრმულებში (ბლასვეილერი, 2013-4).

ამასთან, მნიშვნელოვანია „მონა ქალის“ თეთრი სამოსიც. თეთრი ფერი სიწმინდის ნიშანია. ქორწინებაში ეს ფერი ახალი სიცოცხლის დასაწყისის სიმბოლოა. ამ ფერით მოსილი ქალი ისე ატარებს სიყვარულის, სიცოცხლის და სიკვდილის სიმბოლიკას, როგორც ბერძნების აფროდიტე, სკანდინავიური ფრეა ან ფრიგი – სიკვდილის, მიცვალებულთა საუფლოს შეყვარებული ქალღმერთი.

ასევე აღსანიშნავია ხატის უღლებით შემკული მერიტუალე ხალხის მხრიდან ჯაჭვის ზიდვა. ის „მონები“, რომელნიც მძიმე რკინის ჯაჭვით ყელზე, ჩოქვით გარშემო უვლიდნენ ეკლესიას, ასევე წარმოადგენენ „შესაწირავ მსხვერპლს“. ჯაჭვი ხატისადმი ერთგულების სიმბოლოა და ეს კოსმიური სიმბოლიზმი კარგად ჩანს ქართულ მითოლოგიაში, რომელიც ასევე სკნელებს შორის ღვთებათა სავალ კიბედ იყო მიჩნეული.

ამდენად, „თეთრი გიორგის“ რიტუალზე შესრულებული სხვადასხვა მაგიური ქმედებები თავისი წრიული ფორმის ფერხულითა და ცალური ცეკვით, მონაწილეთა კოსტიუმის ფერით, დედამიწასთან შეხებით და სხვა მრავალი კომპონენტით, გვაფიქრებინებს, რომ საქმე გვაქვს უძველეს სარიტუალო მისტერიასთან, რომელსაც კოსმოგონიური დატვირთვა აქვს. სავარაუდოდ, აქ იგავურად გადმოიცემა მითის ისეთი სიუჟეტი, როგორიცაა: მზექალწულისა და მთვარის შეუღლება, ურჩხულის მიერ საპატარძლოს მოტაცება, მისი გათავისუფლება და სასიძოსთვის დაბრუნება. კლასიკური ვარიანტი შუმერთა მარდუქისა და ბოროტი თიამათის ორთაბრძოლა, რომელიც კოსმოსის შექმნით მთავრდება და მსოფლიოს ძველი ცივილიზაციების მითოსში სხვადასხვაგვარი სახელით არის ცნობილი. საქართველოში ბოროტებასთან მებრძოლი ერთ-ერთი სახე კი წმ. გიორგია, რომლის დღესასწაულიც მიმდინარეობდა ჩვენ მიერ აღწერილ რიტუალში.

ჩვენს ვარაუდს უფრო ამყარებს, ის ფაქტი, რომ უძველესი დროიდან მოყოლებული დღემდე, ძველი წარმართები მსგავს მისტერიას მნათობთა მიმართ აღვლენილ მსახურებებში ყოველთვის ასრულებდნენ. როგორც ირკვევა, ამ რიტუალის ქმედება მომავალში მიწიერი ცხოვრების ჰარმონიზაციისკენაა მიმართული. ჩვენ შევადარეთ ქართული „თეთრი გიორგის“ დღესასწაული წარმართთა რიტუალს და მნიშვნელოვანი საერთო ნიშნები აღმოვაჩინეთ:

1. წარმართ მისანთა მიერ ჩატარებული რიტუალი ტრადიციული სიუჟეტით სრულდება: მზექალწულისა და მთვარის შეუღლება, ურჩხულის მიერ საპატარძლოს მოტაცება, არტურის მიწიქვეშეთში მოგზაურობა მზექალწულის გასათავისუფლებლად და სასიძოსთვის მისი დაბრუნება (Великая Мистерия, 2006). საქართველოში წმ. გიორგი ბოროტ ურჩხულთან მებრძოლი სახეა. თეთრი გიორგის რიტუალში კი მონა ქალის სამოსის ფერი და მისი საქორწილო ცეკვა „ლეკური“ („ქართული“) _ ქორწილზე მიუთითებს. მიწაზე ბორგვა და გმინვა კი _ ქორწილიდან მოტაცებასა და მიწის საუფლოში ყოფნაზე.

2. თანამედროვე წარმართების შეკრებაზე, რომლებიც მკაცრად იცავენ ძველი ოლიმპიელი ქურუმების წესებს, მზის დაბნელებამდე ცოტა ხნით ადრე იმართება მზისადმი (თებესადმი, აპოლონისადმი) მიძღვნილი მცირე რიტუალი, ხდება მიწიერი ცეცხლის ანთება და კურთხევა. „თეთრი გიორგის“ რიტუალში კი, ეკლესიის მიდამოში მთელი ღამე ცეცხლი ანთია. ასევე გვხვდება მონა ქალების მიერ ანთებული სანთლებით ხელში ტაძრისთვის გარშემოვლის მსვლელობა (ჯავახიშვილი,92). ცეცხლი დასამაბიდან შთანმთქმელი სტიქიაა, რომელიც ავსულთა, დემონთა განდევნისა და განწმენდის მიზნით გამოიყენებოდა. ცეცხლის გამანადგურებელი ძალა ქვესკნელში დიდი იყო (გელოვანი, 1983:544).

3.წარმართთა რწმენით, მზისა და მთვარის ხილული დისკების შეხვედრისას ხდება მთლიანი სამყაროს წრის ჩაკეტვა, რისთვისაც მიმართავენ შემდეგ ხერხებს:  ა)ქურუმი დედამიწასთან ფიზიკურ კონტაქტს ამყარებს (ხელს ადებს ან წვება); საქართველოში _ თეთრებში ჩაცმული ერთ-ერთი მონა ქალი მიწაზე წევს და შემდეგ ქადაგებს, მეორე შემთხვევაში მიწაზე მწოლიარე ქალია (ე.წ.გარდაცვლილი მსხვერპლი).  ბ)მისტერიის მონაწილენი ისევე, როგორც „თეთრი გიორგის მონა ქალები“ წრეს ფეხშიშველნი უვლიან საათის ისრის საწინააღმდეგოდ  (ერთ შემთხვევაში ცეცხლს, მეორეში _ ტაძარს). 

4. „სრული ჩრდილის დადგომამდე დაახლოებით 10 წუთით ადრე მონაწილეები დგებიან ფერხულში. თუ მონაწილეთა რიცხვი დიდია, ისინი მხარზე ხელგადახვეულნი ქმნიან სრულ წრიულ ფერხულს. ხოლო თუ  ნაკლებობაა, მაშინ შესაძლოა ხელის ჩაკიდება და სამსხვერპლოს შემოვლა.  ფერხული მოძრაობს საათის ისრის საწინააღმდეგოდ“ (Великая Мистерия, 2006). მთელ საქართველოში, ფერხულთა უმრავლესობა ხელების ამგვარი მდგომარეობითა და წრეზე მოძრაობის წაღმა მიმართულებითაა წარმოდგენილი.

5. მაქსიმალური ჩრდილის მომენტში ხდება ენერგიის უმძლავრესი ატყორცნა ზევით და სხვადასხვა მიმართულებით გადანაწილება. მონაწილენი ერთგვარად ენერგეტიკულ „ფეიერვერკს“ ქმნიან ხელების ზეატყორცნით და ერთმანეთთან გადაბმულ მკლავებს შორის გასვლებით, ე.წ. გაძრომით.  ეს მოქმედება პარალელს ჰპოვებს ქართულ საფერხულო ცეკვებში მკლავების ზეაღმართულ მოძრაობებთან. ხელების სწრაფი ზეაღმართვა და ე.წ. „გაძრომები“ მონაწილეთა გადაბმულ მკლავებს შორის უძველესი ქართული ცეკვის „ხორუმის“ კომპოზიციაშიც შეინიშნება.

6. ამავე მომენტიდან მოქმედებს მზის ქურუმიც და „Сварога – Дыя“. წამყვანი ვიბრაცია ბგერა “ა”-ს მღერაა. ასევეა ქართულ ფერხულებში სადიდებელი გალობანი, მოძრაობასთან ერთად. კონკრეტულ შემთხვევაში შეიძლება ვიგულისხმოთ ფერხული „დიდება“.

7. მზის ამოსვლიდან ანუ მითიურად მზის ქალწულის მიწის სამფლობელოდან დახსნის შემდეგ, მონაწილეებს შეუძლიათ მისცენ მას შეკითხვები მომავალზე, გადასცენ თავიანთი სურვილები. ქართულ რიტუალშიც, კრუნჩხვისა და გმინვის შემდეგ, „მონა ქალი“ ქადაგებასა და წინასწარმეტყველებას იწყებს.

8. „მზის სრული გამოსვლა იზეიმება წრეზე მისალმების ესტაფეტით. კულმინაციის დასრულების შემდეგ ეტაპზე, ასრულებენ სხვადასხვა გახსნილ ფერხულებს. იმართება საერთო ნადიმი, მოლხენა, სიმღერები, თამაშები, რომლის შემდეგ უკვე ნებადართულია წასვლა“ (Великая Мистерия, 2006). საქართველოში ნებისმიერი რიტუალური დღესასწაულის შემდეგ ეწყობოდა სანახაობრივი ლხინის ნაწილი, რომლის დროსაც სრულდებოდა საერო ხასიათის ცეკვა-სიმღერებიც. როგორც ირკვევა, ამ მაგიური აქტის მიზანია უხილავი მთვარის დისკის მიერ “ბნელი მზის” ენერგიის განსაზღვრული წესით თავმოყრა და მისი გადანაწილებით დედამიწაზე სიცოცხლის დაცვა. რიტუალის შემსრულებლები წინააღმდეგობას უწევენ შორეულ, არახელსაყრელ კოსმოსურ გავლენას მიწიერ ცხოვრებაზე და პირიქით, აგზავნიან რა კოსმოსში აქ წარმოშობილ იმპულსებს, მართავენ მას დედამიწის საკეთილდღეოდ.

ამდენად, საქართველოში შამანური გადმონაშთის სახით შემორჩენილ ხატის მონობა, მისნობა, ქადაგობასა და სხვა ამგვარ მაგიურ ქმედებაში ცეკვა გამოიყენებოდა, როგორც ერთობლივი ენერგიის მიმნიჭებელი და რელიგიური ექსტაზის გამომწვევი საშუალება. აწყურის „თეთრი გიორგის“ დღესასწაულზეც  შესრულებული სხვადასხვა მაგიური ქმედება წრიული ფორმის ფერხულითა და ცალური ცეკვით, გარშემოვლით, მონაწილეთა კოსტიუმის ფერით, დედამიწასთან კონტაქტითა და სხვა მრავალი კომპონენტით, გვაფიქრებინებს, რომ საქმე გვაქვს უძველეს სარიტუალო მისტერიასთან _ სამყაროს შესაქმესთან. აღნიშნული დღესასწაულისა და წარმართ მისანთა მიერ ჩატარებული რიტუალის ურთიერთშედარების საფუძველზე კი გამოვლინდა მთელი რიგი  საერთო ნიშნები, რამაც კიდევ უფრო განამტკიცა ჩვენი მოსაზრება: სამყაროში ჰარმონიზაციის დასამყარებლად აქ კეთილისა და ბოროტის ბრძოლა გადმოიცემოდა. დღესასწაულზე სიმბოლურად სრულდებოდა უძველესი მითი სამყაროს შექმნის შესახებ, სადაც წრიული ფერხული გარკვეულ საკრალურ დანიშნულებას ატარებდა.

 

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ბარდაველიძე ვ., ჩიტაია გ., ქართული ხალხური ორნამენტი I. ხევსურული, თბილისი, 1939.

2. ბარდაველიძე ვ., ივრის ფშაველებში : [დღიური. ეთნოგრაფიული მასალები] // ენის, ისტორიისა და მატერიალური კულტურის ინსტიტუტის (ენიმკის) მოამბე. - თბილისი, 1941. - ტ.11. - გვ.67-182.

3. გელოვანი აკ., მითოლოგიური ლექსიკონი, თბილისი, საბჭ. საქართველო, 1983.

4. ქართული ხალხური დღესასწაულები, გაზ. Кавказ, 1878:230.

5. ყაზბეგი ალ, თხზულებანი, ტ.V, თბილისი, 1950.

6. ცანავა რ., მითორიტუალური მოდელების გენეზისისა და ფორმირების საკითხისათვის, ჰუმანიტარული მეცნიერებათა ჟურნალი ACADEMIA, Tbilisi, 2003, tomi 4, gv. 3-17. http://www.amsi.ge/academia/04/acad04.html

7. ჯავახიშვილი ივ., ქართველი ერის ისტორია, ტ. I., თბილისი, 1979.

8. Joost Blasweiler, 2013, ბლასვეილერ ჯ., ხათუსას წმინდა ადგილები, http://www.academia.edu/4231302/Hattusa_sacred_places_near_Buyukkaya_Ambarlikaya_and_the_Budakozu

9. Великая Мистерия, 2006,  http://slavya.ru/rites/volh/darksun/sunrit.htm

10. Дашиева Л.Д., 2008, СЕМАНТИКА БУРЯТСКОГО КРУГОВОГО ТАНЦА ЁХОР, http://cyberleninka.ru/article/n/semantika-buryatskogo-krugovogo-tantsa-yohor

11. Диксон О., Шаманизм, История, теория и практика коренных шаманских традиций. М., 2000.

12. Морина Л.П. Мифология и феноменология танца : диссертация кандидата философских наук : 24.00.01.- Санкт-Петербург, 2003.

​

​​

​